Қўзиқориндан заҳарланишнинг олдини олиш чораларини биласизми?
Қўзиқориндан заҳарланиш овқатдан заҳарланишнинг оғир кечадиган тури ҳисобланади. Ушбу касаллик мавсумий бўлиб, асосан йилнинг баҳор ва куз фаслларида, аҳоли томонидан истеъмол учун яроқсиз бўлган, ёввойи ҳолда ёки экологик жиҳатидан нотинч ҳудудларда ўсадиган (промзоналар, катта йўллар четлари), турли нотаниш ҳамда заҳарли қўзиқоринларни териб, таом тайёрлаб, уни истеъмол қилишлари натижасида келиб чиқади. Шунингдек, заҳарланишнинг яна бошқа сабабларига тўхталадиган бўлсак, таркибида токсинлар бўлган қўзиқоринлар, ишлов берилмасдан сақлаш муддати ёки тайёрланган қўзиқоринли таомнинг узоқ муддат сақланиши, қўзиқоринларни зараркунандалар, масалан, қўзиқорин чивини зарарлагани, баъзи тур қўзиқоринларга алькогол қўшиб истеъмол қилиш, етиштириш даврида қўзиқоринларнинг танасида инсон саломатлигига салбий таъсир кўрсатадиган моддаларнинг йиғилиши, оғир заҳарланишларга сабаб бўладиган замбуруғсимонлар оиласига мансуб бўлган қўзиқоринларни тез-тез истеъмол қилиш асосий сабаб ҳисобланади.
Турлари
Бир неча турини келтириб ўтиш мумкин. Масалан, оч қурбақасалла, мохор замбуруғ, шайтон қўзиқорин, сохта қўзиқорин, сассиқ ва йўлбарссимон қўзиқорин деб номланадиган турлари мавжуд.
Айтайлик, сиз овқатдан заҳарландингиз ва айнан қайси маҳсулот орқали заҳарландингиз ва у қандай белгилар орқали аниқланади, биласизми?
Белгилари
– Ошқозон ва қорин киндик зонасида жуда юқори тутқаноқли интенсив оғриқлар;
– Кўнгил айниши, тез-тез қайталовчи заифлаштирувчи, дегидрацияга олиб келувчи қусишлар;
– Диарея;
– Заифлик, бош айланиши, бош оғриғи ривожланиши билан умумий интоксикация;
– Токсик юрак шикастланишининг белгилари – қон босимининг пасайиши, юрак хуружининг зўравонлиги, аритмияларнинг ривожланиши;
– Депрессия, томир тортишлар, сезувчанлик бузилишлари, ҳаракатни мувофиқлаштириш бузилиши ва мияда токсинларга таъсир қилиш билан боғлиқ бошқа симптомлар;
– Сариқлик токсик гепатит (жигар шикастланиши) ривожланишига боғлиқ бўлиб, сийдик миқдори камайиши, унда қон белгилари пайдо бўлиши, орқа белда оғриқлар. Бу ўткир буйрак етишмовчилиги ривожланиши билан буйраклар фаолиятининг бузилиши белгиларидир;
– Кислотани ташиш учун масъул бўлган қон ҳужайралари – эритроцитларнинг массив парчаланиши (гемолиз).
Дастлаб қўзиқорин билан заҳарланишда ошқозон-ичак касалликлари ва умумий интоксикация белгилари ривожланади. Бирмунча муддат ўтгач, ички органларда токсик шикастланишлар пайдо бўлиб, натижада буйрак, жигар, юрак етишмовчилиги ривожланиши мумкин. Кўпинча, бундан олдин, заҳарланганлар ҳолатида «енгил оралиқ» деб аталадиган бироз яхшиланиш рўй бериши мумкин. Ички органларга токсик зиён қўзиқорин билан заҳарланишнинг энг даҳшатли натижасидир.
Кўп ҳолларда овқатдан заҳарланган инсонлар хаёлларига келган ёки бирор яқинларидан эшитган даво чораларини қўллаб кўришга ҳаракат қилишади ва бунинг оқибатида касалликни кучайтириб юбориб, янада азият чекишади. Бундай вазиятда эътиборсизларча иш юритиш ярамайди. Қўзиқорин билан заҳарланиш энг хавфли заҳарланишлардан бири ҳисобланади. Унинг оқибатларини даволашни шифокор амалга ошириши керак, тиббий ёрдам учун иложи борича эртароқ босқичда мурожаат қилиш керак. Кўп ҳолларда қурбонларни фавқулодда касалхонага юбориш талаб этилади. Аммо даволаниш, мутахассис текширишдан олдин, заҳарланишнинг биринчи белгилари пайдо бўлиши билан бошланиши керак, у қуйидагиларни ўз ичига олиши керак:
– Ошқозонни тозалаш. Кейинчалик қусишни қўзғатиш билан кўп миқдорда суюқлик ичиш ошқозон-ичак трактининг юқори қисмини ҳали ҳам сўрилмайдиган токсинларининг катта массасидан озод қилишга имкон беради. Бироқ оғир аҳволда заҳарланган беморни, нафас олиш йўлларига қусишнинг олдини олиш учун фақат ошқозонни мустақил тозалаш тавсия этилмайди;
– Энтеросорбентлардан фойдаланиш. Бу токсинларни ичакларга сингиб кетишини камайтиради ва кейинги даволанишни осонлаштиради. Юқори адсорбсион қувватга эга замонавий дори-дармонларга афзаллик берилади;
– Суюқлик йўқотилиши ва дезинтоксикацияни тўлдириш учун тез-тез суюқлик ичиш;
– Кейинги даволанишни шифокор танлайди, бошқа дори воситаларини мустақил равишда белгилаш тавсия этилмайди.
Олдини олиш
Ҳар бир касалликни даволашдан кўра унинг олдини олиш энг муҳими ҳисобланади. Негаки, касалликка чалингач, у даволангани билан инсон организмида барибир асорат қолади ва иммунитетнинг кучсизланиб боришига сабаб бўлади. Балки, «Қўзиқориндан заҳарланганимдан кўра, умуман истеъмол қилмаганим маъқул», деган фикрга келган бўлсангиз, шошилмасликни тавсия қиламиз. Чунки қўзиқорин маҳсулоти таркибида ҳам жуда кўп керакли ҳамда витаминга бой моддалар мавжуд. Қандай дейсизми? Мутахассисларнинг таъкидлашича, замбуруғлар ҳайвонот ва ўсимликлар дунёсининг оралиғида бўлган алоҳида гуруҳ ҳисобланар экан. Яъни замбуруғлар на ўсимлик, на ҳайвон. Табиатда шундай замбуруғларнинг 100 мингдан ортиқ тури учрайди. Қўзиқоринлар ҳам шулардан бири. Юртимизда қалпоқчали замбуруғларнинг 200 дан зиёд тури мавжуд. Улардан 150 дан зиёд ботаник тури заҳарли, атиги 25 туригина истеъмол учун яроқли ҳисобланади. Истеъмолга яроқли қўзиқоринлар маъданли моддалар, оқсил ҳамда «С» ва «В» гуруҳларига мансуб дармондориларга жуда бойдир. Унинг энг асосий устунлиги – таркибида оқсилнинг мўллигида. Қўзиқоринда оқсил тухумдан 2, гўштдан 3 баробар кўп экан. Фосфор ва кальций борасида балиқ қатори. Қўзиқорин қондаги холестерин миқдорини пасайтиради. У, шунингдек, қандли диабет билан оғриган кишиларга фойдали. Қўзиқоринлар хом сабзавотлар (бодринг, карам, помидор) билан келиша олмайди, бундай аралашма ошқозон бузилиши ва дам бўлишга олиб келади. Шу боис уни фақатгина пишган сабзавотлар билан бирга истеъмол қилган маъқул. Истеъмолга яроқли – «сморчок» ва «строчок» қўзиқоринларидан нотўғри таом тайёрланганда ҳам киши заҳарланиб қолиши мумкин. Чунки улар таркибида заҳарли гелвелат кислота бўлиб, у сувда яхши эрийди, шунинг учун бундай турдаги қўзиқоринларни истеъмол қилишдан олдин қайнатиб, сувини тўкиб ташлаш керак.
Энди эса қўзиқориндан заҳарланишнинг олдини олиш учун нима қилиш керак эканлигига тўхталиб ўтамиз:
– Агар қўзиқоринни истеъмол қилишга шубҳа туғилса, озиқ-овқат учун ишлатишдан мутлақо рад этиш;
– Қўзиқоринларни қайта ишлаш ва пишириш қоидаларига риоя қилиш. Бу айниқса хом ашёни истеъмол қилиш учун ишлатиб бўлмайдиган шартли равишда истеъмол қилинадиган турларини истеъмол қилишда муҳим аҳамиятга эга;
– Қўзиқоринларни йиғиш қоидаларига риоя қилиш. Катта йўлларда, саноат корхоналари яқинида йиғилган қўзиқоринлар озиқ-овқат учун яроқсиз деб ҳисобланади;
– Қўзиқорин чивинлари билан бузилган ва чириш белгиларсиз фақат янги терилган қўзиқоринларни истеъмол қилинг;
– Тайёрланган қўзиқоринларни сақлаш қоидаларига риоя қилиш;
– Қуритилган қўзиқоринларни сотиб олишдан воз кечиш, чунки бундай ҳосилни йиғиш усули сизга заҳарли ва заҳарсиз қўзиқоринларни ажратиб олишга имкон бермайди. Эҳтиёткорлик билан, шунингдек, махсус шароитда тайёрланган ва маринад қилинган, сақлаш муддати ўтмаган қўзиқоринларни сотиб олишингиз керак;
– Қўзиқорин билан заҳарланиш, асосан, уларнинг ёввойи турларини истеъмол қилганда рўй беради. Махсус ўстирилган турлар етарлича ишончли ҳисобланади: шампинонлар, вешенка ва бошқа қўзиқорин турлари. Шунинг учун имкон қадар бундай қўзиқоринларга афзаллик бериш тавсия этилади.
Қўзиқориндан заҳарланиш ҳолати кузатилган беморларга тез тиббий ёрдам кўрсатилса, одатда 1-2 кундан кейин соғайиб кетади. Ўз вақтида даво чоралари кўрилмаган вақтларда беморнинг аҳволи оғирлашиб, фожиали якун топиши ҳам мумкин. Бундай нохуш вазиятларга дуч келмаслик учун ҳар бир шахс заҳарли ва заҳарсиз қўзиқоринларни ажрата олиши лозим. Шунингдек, ёввойи тарзда ўсадиган нотаниш қўзиқоринларни териб, истеъмол қилиш ҳам қатъиян тақиқланади. Агар бозорлар ва савдо дўконларидан қўзиқорин харид қилмоқчи бўлсангиз, гигиеник ва мувофиқлик сертификатлари ҳамда ветеринария-санитария лаборатория мутахассислари томонидан бериладиган маълумотномани талаб қилинг. Қўзиқоринларни турғун савдо шохобчаларидан, белгиланган жойлардан, сифатини кафолатловчи ҳужжатлари бор бўлган савдо шахобчаларидан харид қилинг. Шуни унутмангки, Сизнинг соғлиғингиз аввало ўз қўлингизда.
Жонибек ОДИЛЖОНОВ,
Санитария-эпидемиологик осойишталик ва жамоат саломатлиги қўмитаси Тошкент шаҳар бошқармаси ОАВ ва жамоатчилик билан ишлаш бўлими ходими
