Oyoqlarning kalta va uzunligini qanday davolash mumkin?
Agar oyoqlarning bir xil bo‘lmagan uzunligi farqi atigi bir necha millimetr bo‘lsa, unda bunday holat katta ahamiyatga ega emas, lekin 5 mm va undan ko‘proq bo‘lgan farqda tibbiy yordam kerak. Bolada yoki kattalarda oyoq-qo‘llarning kaltaligining har qanday belgisida ushbu muammoni kompleks tashxislash va davolash uchun ortoped bilan bog‘lanish kerak.
Oyoqlarning har xil uzunligiga sabab diagnostika va terapiyada e’tiborga olinishi kerak bo‘lgan bir qator omillar bo‘lishi mumkin. Vaqtida e’tibor qilinmasa bunday nuqson tos suyagining notekisligi, skolioz, lyumbalgiya, ichki organlarning siljishi yoki prolapsi va boshqa kasalliklarga olib kelishi mumkin. Hozirgi kunda davolashning konservativ usullari oyoq uzunligidagi farqni bartaraf etish uchun muvaffaqiyatli qo‘llanilmoqda.
Odatda, tana tuzilishi simmetrik bo‘lishi kerak. Tananing to‘rtta asosiy tayanch-harakat «ilmoqlari» mavjud: yelka kamari, tos, tizza va boldir bo‘g‘imlari sohasidagi bu juftliklar hammasi bir xil darajada bo‘lishi kerak. Bu holda tananing og‘irlik markazi oyoqlar poyida joylashgan bo‘lib, qo‘llab-quvvatlash reaksiyalari esa simmetrik bo‘ladi. Tananing «yadrosi» (tos suyagi va bel mintaqasi)ning muvozanati va oyoqning barqarorligi tayanch sifatida o‘ta muhim. Chunki deyarli barcha harakatlar ushbu «yadro»dan o‘tadi, bu ayniqsa, sport bilan shug‘ullanishda juda ahamiyatli.
Oyoqning kaltaligi anatomik, funsional va kombinatsiyalangan bo‘lishi mumkin.
Oyoqning anatomik qisqarishi, odatda, jarohatlardan, sinishdan keyin paydo bo‘ladi. Suyak bo‘laklari noto‘g‘ri birlashishi mumkin, bu esa oyoq-qo‘lning qisqarishiga olib keladi. Anatomik qisqarish idiopatik rivojlanish anomaliyalarida, degenerativ kasalliklar va o‘smalarda, o‘sish zonalarining shikastlanishlarida va boshqalarda ham shakllanishi mumkin.
Oyoqning funsional qisqarishi quyidagi omillar ostida rivojlanadi: mushaklarning spazmi va qisqarishi, gipermobllik – bo‘g‘imlar va mushaklarning cho‘zilishi, qo‘shma kontrakturalar mavjudligi, aksial tuzilmalarning noto‘g‘ri joylashishi, tos suyagi burilishi, assimetrik giperpronatsiya. O‘z navbatida, tos suyagi nosimmetrikligi tananing poydevori – oyoq deformatsiyalariga olib keladi.
«Kalta oyoq» sindromi xavflari. Ushbu sindrom quyidagi xavfli patologiyalarni keltirib chiqarishi mumkin:
• skoliotik deformatsiyalar;
• surunkali servikalgiya, lyumboishialgiya;
• koksartroz;
• umurtqa, tizza qo‘shma qismi va oyoq osteoartrozi;
• TMJ disfunksiyasi;
• surunkali charchoq sindromi.
Klinik tadqiqotlar oyoq uzunligi, umurtqa pog‘onasi va tos suyagi anormalliklari uchun eng yaxshi tashxislash usuli – postural rentgenogramma ekanligini isbotlaydi. Oddiy protokolga binoan olingan ushbu tasvirlar, shifokor tomonidan statik funsional tana holati to‘g‘risida ma’lumot olish uchun baholanadi. Postural rentgen tasvirlash har doim ishlaydi: bemorning tanasi og‘irlik yuki ta’sir qiladigan holatga keltiriladi. Rasmni bemorning oyoqlariga perpendikulyar ravishda mustaqil, radiopaq vertikal mos yozuvlar chizig‘i bilan olish kerak.
Shu bilan birga, «tik turgan» holatida o‘tkazilgan ko‘plab rentgenogrammalar aniq postural tashxis qo‘yish yoki bemorni dinamikada kuzatish uchun foydasizdir.
Davolash birinchi navbatda qisqa oyoq sindromining asosiy sabablariga bog‘liq. Anatomik omillar mavjud bo‘lganda lift terapiyasi yaxshi samara berdi. Funsional deformatsiyalar uchun oyoq bilan ishlash uchun manual davolashning turli usullari, mashqlar terapiyasi va boshqalar qo‘llaniladi. Eng muhimi, deformatsiyaning turli tabiatida shu turga to‘g‘i keladigan yondashuvlardan foydalanish. Chunki uzoq muddat davomida funksional buzilishlar yuz berganda turli oyoqlarni tekislash uchun poshnali yoki oyoq kiyim yoki patak bilan davolanish befoyda.
Kalta oyoqni maxsus poyabzal qo‘shimchasi orqali ko‘tarib, qiyshaygan tos suyagini tekislash «lift terapiyasi» deb ham ataladi, bunday davolash 19-asrga to‘g‘ri keladi. Hatto o‘sha paytda ham oyoq uzunligini qoplash uchun botinkalarga po‘kakning bir bo‘lagi qo‘yilar edi. Oyoq anatomik ravishda qisqargan taqdirda lift terapiyasini bolalikdan boshlash maqsadga muvofiq. H.H. Fritt 1936 yilda o‘z manbalarida: «So‘nggi 15 yil ichida 14 yoshgacha bo‘lgan o‘spirinlarda men kalta oyoq uchun tovon osti patagini ishlatardim va har safar bir muncha vaqt o‘tgach, oyoqlar bir-biriga to‘g‘ri kelib, tekislanganini ko‘rib hayron qolardim» deb yozgan. Boshqa mualliflar ham turli yillarda shu kabi xulosaga kelishgan. Zamonaviy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, yaxshi tanlangan lift terapiya strategiyasi va tayanch nishabini tekislash bilan dorsalgiya darajasini pasayishi va postural kasalliklar bilan bog‘liq boshqa alomatlarni 80 foizgacha pasaytirish mumkin. Lift terapiyasining asosiy maqsadi dumg‘aza asosini tekislash, shuningdek, koksartrozning oldini olish va kompensatorli skoliozni to‘g‘rilashdir.
Lift terapiyasini tayinlashda har bir bemorga moslashuvchan yondashuv talab etiladi: agar kerak bo‘lsa, asta-sekin o‘sib borishi mumkin bo‘lgan to‘piq qalinligini o‘lchab, alohida qiyalik va balandlik tanlanishi kerak. Bemorning qulayligini hisobga olish juda zarur: bemor uchun patakli poyabzalda qulay bo‘lishi kerak.
Funsional oyoqlar kaltaligi bugungi kunga qadar yetarlicha o‘rganilmagan va tibbiyot hamjamiyatida ularni davolash strategiyasi bo‘yicha yagona kelishuv mavjud emas. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, lift terapiyasi tos halqasining muvozanatini yaxshilaydi, ammo pastki orqa miya statikasini sezilarli darajada buzishi mumkin. Mashhur sport shifokori S. Subotnik, funsional jihatdan kalta oyoqda, oyoq uzunligidagi farqini pataklar va ortopedik oyoq kiyimlar bilan davolanmasligi va mushaklarning zaiflashishiga olib kelishi mumkinligi sababli, bunday usulni qo‘llash kerak emasligini aytib o‘tgan. Lift terapiyasi vaqtincha (bir oydan ko‘p bo‘lmagan) usul bo‘lib xizmat qilishi mumkin, bu shifokor bilan maslahatlashishdan oldingi «birinchi yordam» turidir. Keyinchalik manual davolash, kineziterapiya, mashqlar bilan davolash va bemorning ahvolini barqaror normalizatsiya qilishning boshqa usullarini qo‘llash lozim.
«Kalta oyoq» sindromiga olib kelishi mumkin bo‘lgan xavfli kasalliklarning oldini olish uchun, muammoni kompleks tashxislash va davolash uchun o‘z vaqtida ortopedga murojaat qilish kerak.
Yoqub NAMATOV,
shifokor
