Haqiqatan «…RADDI BALOmi?» yoxud isiriq haqida nimalarni bilamiz?

Beqiyos tabiatning insoniyat salomatligi uchun tortiq et­gan serhislat giyohlari­dan biri isiriq hi­soblanadi. Xalq ta­bobati amaliyotida keng qo‘llanib ke­layotgan isiriq­ning shifobaxsh xususiyatlarini ta’rif etib tu­gatish qiyin.

Bundan ming yillarcha muqad­dam mashhur yunon tabiblari Jolinus hakim (Klavdiy Ga­len-eramizning 130- 200 yilarida yashagan) va Diskardus (Disko­rid-eramizning I asri­da yashab ijod etgan) lar tomonidan isiriq atroflicha ta’rifla­nib, shifobaxsh xususi­yatlari ko‘rsatib o‘til­gan edi.

Buyuk tabib Abu Ali ibn Sino bir qator xastaliklarni davo­lashda isiriqqa mu­rojaat etgan. Jumla­dan, uni quymich asablari (nerv tolalari) shamollashida, tiz­za va suyaklar qaqshab og‘rishida, kuchli pe­shob haydovchi omil si­fatida foydalanishni tavsiya etgan.

Abu Rayhon Beruniy o‘zining “Kitob as-say­dana fi-t-tib” asarida isiriq bilan bog‘liq bo‘lgan qiziqarli ma’­lumot keltiradi. Un­da bayon qilinishicha, isiriqdan tayyorlangan qaynatma bezgakka davo ekan. Agar o‘simlik­ning sut-shirasi bir tutam paxta yoki jun ma­toga shimdirilib, o‘n kun davomida quritil­gach, qichima azob berayotgan joyga bog‘lansa, foydali bo‘ladi.

Isiriq tuyatovondoshlar oilasiga mansub bo‘lib, bo‘yi tizza barobar, umumiy gardishi bir metrga yetadigan sershox, quruq sharoitga moslashgan, uzun o‘q ildi­zi ko‘p yillik o‘t o‘simlik. Erta bahorda tez mavj­lanib, gurkirab o‘sa­di. O‘ziga xos badbo‘y hidi bo‘lib, maza­si taxir, ta’sir­chan zahari bo‘l­ganligi tufayli hayvonlar yemay­di. Barglari 4-5 bo‘lakka ajral­gan, barg uchlari nashtarsimon o‘t­kir. O‘simlik may oylarida chaman bo‘lib gullaydi. Oq, sarg‘ish gullari o‘zga­cha gashtli va fusun­kor, iyun oylarida pishuvchi mevasi uch chanoqli, ochiluvchi ko‘sakcha bo‘ladi.

Isiriq Markaziy Amerikaning bir qa­tor joylarida, Ov­ruponing janubi, Turkiyadan Mo‘g‘ilistongacha bo‘lgan may­donlarda uchraydi. U mamlakatimizning cho‘l va adirlari, yalangliklar, toshloq yerlar, ay­niqsa, Qizilqum, Qo­raqum, Sulton Uvays tog‘ etaklarida o‘sadi. Shuningdek, O‘zbekistonning Sirdaryo, Bu­xoro, Samarqand, Na­mangan viloyatlari­da uchratish mumkin. Ma’lumotlarga qara­ganda, isiriq unishi Forish dioparasida 800-1000, Sirdaryo vi­loyatida 400-500 gek­targa yetadi. Hosildorlik esa gektaridan qu­ruq massa hisobida 7-9, urug‘ hisobida 4-10 sentnerni tashkil etadi. Demak, bizning dav­latimiz serxosiyatli isiriqning manbai ekan.

Isiriqning tarkibi shifobaxsh moddalar­ga boyligi bilan ajralib turadi. Jumladan, o‘simlik ildizida 1,7-3,3 foiz, poyasida 0,23- 3,75 foiz, barglarida 1,07-4,96 foiz, gullari­da 2,82 foiz va urug‘larida 2,38-6,60 foizgacha alkaloidlar bor. Alkaloidlar majmuasidan garmalin, garmin (banisterin), peganin (va­zitsin), dezoksivazitsion va yana bir qator al­kaloidlar ajratib olingan.

Zamonaviy tibbiyotda isiriqdan ajratib olingan garmin alkaloydi va o‘simlik ildi­zidan tayyorlangan spirtli tindirma (nastoy­ka) Parkinson xastaligini (markaziy asab si­stemasining surunkali avj oluvchi kasalli­gi, harakatlantiruvchi funksiyalar buzilishi bilan o‘tadi), tutqanoq, bosh miyaning yallig‘la­nishi asorati – qal­tirashni davolashda hamda uxlatuvchi dori sifatida ishlatilgan.

Peganin nomi bi­lan yuritiluvchi alka­loid kishini bardam­lashtiruvchi, ichni ma­romlashtiruvchi va o‘t haydovchi xususiyatlar­ga ega bo‘lsa-da, zaharli hisoblanadi. Giyoh tar­kibida mavjud bo‘lgan garmolin alkaloidi o‘tkir ta’sirligi bilan ajralib turadi. Bu alkaloid markaziy asab sistemasiga, ayniqsa, bosh miya po‘stlog‘idagi harakatni tergab turuvchi markazga qo‘zg‘atuvchi ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan birga, u yurak, ichak, bachadon, suyak, mushaklar sistemasiga, bosh miya qon tomirlarining kengayishiga olib keladi.

Isiriqning yer ustki qismidan tayorlangan qaynatmasidan bod, qo‘tir va boshqa kasalli­klarni davolashda foydalaniladi. Undan tay­yorlanadigan damlama bezgak, tutqanoq, tomoq og‘rig‘i, holdan toyish va o‘ta charchash natija­sida asabning buzilishida (nevrasteniya) uy­qusizlikka qarshi shifobaxsh omil sifati­da ishlatiladi. Isiriq va zig‘ir urug‘laridan qaynatma ziqnafas kasalligida (bronxil ast­ma) naf beruvchi vosita hisoblansa, qalampir mevasi bilan isiriq urug‘i aralashmasidan tayyorlanadigan qaynatma zaxm, bod va boshqa kasalliklarni davolashda qo‘llaniladi. Ba’­zan isiriq urug‘idan gijja va ter haydovchi (10-15 tadan 2-3 mahal ichiladi) omil sifati­da foydalaniladi.

Bundan tashqari, uning yana bir ajoyib hislati – tutatib hidlansa, boshning iztirobli og‘rig‘idan holi qiladi. Isiriq bilan dud­langan xona tajavuzkor mikrob va zararli hashoratlar (qurt-qu­mursqa, kana, burga) dan to­zalanadi. Jumladan, mabodo uyda kimdir qizamiq, tumov, terlama va boshqa yukumli kasalliklar bilan og‘rib yotgan bo‘lsa, mazkur xona havosi tarkibida­gi zararli mikroblar isiriq dudidan nobud bo‘ladi. Ilmiy meditsina isiriq tarkibi­da mavjud bo‘lgan ta’sirchan moddalar ko‘zga ko‘rinmas mikroa’zolarga qiron keltirishi­ni isbotlab bergan.

Isiriq ayni gullagan paytida yer ust­ki qismi o‘rib olinib, quyosh nuridan pana, salqin joylarda quritiladi. Mabo­do uning mevalari­ni dorivor mahsu­lot sifatida tayyor­lash lozim bo‘lsa, u holda o‘simlik me­vasi yetilib pishga­nida giyohning poya­si yuqori qismdan o‘rib olinadi, qu­ritiladi va yanchib, urug‘i ajratib oli­nadi.

Isiriq zamona­viy tibbiyotda ham atroflicha qo‘llanilmoqda. Uning shifobaxshlik bobidagi sir-asrorla­rini ochishda O‘zbekiston olimlarining xiz­mati tahsinga loyiq. Hozirda undan 15 xilda­gi alkaloidlar ajratib olinayotgani hamda ular tibbiy amaliyotda qo‘llanilayotgani fi­krimizning dalilidir.

Mabodo yog‘och anjomlar (beshik, sandiq, g‘a­ladon, quti, shkaf va boshqa), shuningdek, is­tiqomatga lozim bo‘lgan xonalarning ichini har qanday tajavuzkor omillardan pokiza­lash lozim bo‘lsa, u holda isiriq qaynatmasi bilan artib chiqiladi yoxud quruq isiriq tu­tatilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi.

Isiriq gullab, meva hosil qilayotgan davr­da yig‘ib, quritib suvda qaynatiladi va bug‘i­da bod bilan og‘rigan oyoq yoki qo‘l tutib turil­sa, yaxshi naf bo‘ladi.

ISIRIQ DAMLAMASI:

– yuqori nafas yo‘llari shamollaganda;

– malyariyada;

– nevrasteniyada;

– isterik va epeleptik holatlarda;

– gipertoniyada;

– endometritda;

– tish og‘rig‘ida, milklar yag‘lig‘langanda (tomoqni g‘ar- g‘ara qilish);

– revmatizm, bot kasaliklar (vanna qilish)da shifo bo‘ladi.

Isiriqning 1 choy qoshiq miqdorda quruq kukunlashtirilgan o‘tidan olib, 400 gramm qaynoq suvda damlanadi, so‘ng osh qoshiqda kuniga 3 mahal iste’mol qilinadi.

Xolida OCHILOVA,

Oliy toifali shifokor-endoskopist