Ichki qon ketish: turlari, sabablari va davolash
Ichki qon ketishining alomatlari joylashuvi va og‘irligiga qarab farqlanadi. Davolashning muvaffaqiyati qon ketish manbasini olib tashlashga bog‘liq. Umumiy ma’noda ichki qon ketishi – bu surunkali kasalliklar yoki shikastlanishlar kuchayishi natijasida inson tanasining ichki bo‘shliqlariga oqishi sharoitida qon yo‘qotilishi hisoblanadi.
Xavf qon yo‘qotishining holati, tashxis qo‘yish va patologiyani e’tiborsiz qoldirish bilan bog‘liq. Bunday sharoitda yordamni kechiktirish bemorning hayotiga tahdid soladi. Davolashda ko‘plab tibbiy yo‘nalishlar – klinik travmatologiya, qorin bo‘shlig‘i yoki ko‘krak qafasi jarrohligi, qon tomirlari va neyroxirurgiyalari ishtirok etadi.
Ichki qon ketishining asosiy belgilari: zaiflik; uyquchanlik; shilliq pardalar va terining oqarishi; bosh aylanishi; sovuq ter; chanqash; ko‘zlarda qorayish; puls va bosimning o‘zgarishi – past zichlikdagi qon yo‘qotish yurak urishining biroz ko‘tarilishi va bosimning ozgina pasayishi bilan tavsiflanadi.
Ba’zida ichki qon ketishining klinik belgilari bo‘lmaydi. Qon yo‘qotishining o‘rtacha og‘irligi taxikardiya va bosimning pasayishi bilan namoyon bo‘ladi, bemorda og‘iz qurishi, ko‘ngil aynish va bosh aylanishi, adinamiya va kuchli zaiflik seziladi. Bemor hushidan ketishi mumkin.
Qattiq qon ketishi belgilari:
bosimning pasayishi 80 mm Hg gacha va pulsi daqiqada 110 yoki undan ortiq yurak urishi;
notekis nafas olish va sovuq terlash;
qo‘llaridagi titroq va ko‘z oldida qorong‘u doiralar;
chiqarilgan siydikning minimal miqdori;
terining, lablarning rangi qochishi va ko‘kimtir bo‘lishi.
Keng qon ketishi belgilari:
• bosimning pasayishi 60 mm Hg gacha va pulsi daqiqada 140-160 martagacha oshishi;
• nafas olish chastotasi;
• chalkashlik va alahlash;
• teri rangi kulrang va ko‘kimtir o‘zgarishi;
• botgan ko‘zlar.
Ichki qon ketish holatini qanday aniqlash mumkin? Quyidagi belgilarga ko‘ra: koma, bosim yetishmasligi, puls bir daqiqada 10 marta urishi, bir necha daqiqada konvulsiyalar, siydik va najasni beixtiyor bo‘shatish boshlanadi, qorachiqlar kengayadi, teri quruq va sovuq bo‘lib qoladi. Bu holat azobga aylanib, o‘limga olib keladi.
Oshqozon va qizilo‘ngachning ichki qonashlari kofe po‘sti rangidagi to‘q qonli qusish bilan birga keladi. Qattiq najas qonning ovqat hazm qilish tizimining yuqori qismlariga va ingichka ichakka chiqishini bildiradi. Ichki qorin qon ketishi qorindagi tirnash xususiyati va palpatsiya paytida tekis joyda sust ovozlar bilan kechadi.
Qonning o‘pkaga chiqishi ko‘pikli qon chiqishi va uning plevra bo‘shlig‘ida to‘planishi, yo‘tal bilan birga keladi. Shuning uchun nafas olish qiyin va nafas qisilishi, shuningdek, havo yetishmasligi mavjud bo‘ladi. Ayollarda ichki qon ketishi – bachadon yoki qinga qon oqimi kirib borishi.
Har bir organizmning individual xususiyatlari ma’lum alomatlarning og‘irligiga ta’sir qiladi. Yomon simptomatologiya diagnostika jarayonini murakkablashtirib, davolash prognozini yomonlashtiradi.
Ichki qon ketish travma va o‘tkir bosqichda surunkali kasalliklar tufayli kelib chiqishi yoki e’tiborsiz qoldirilishi mumkin. Shikastlanishdan keyingi qorin bo‘shlig‘iga qon quyilishi jarohat yoki balandlikdan qulashdan, avtohalokatlardan yoki jarohatlardan so‘ng rivojlanadi.
O‘pkaga qon ketishi qovurg‘alar sinishidan va ular orasidagi tomirlarning shikastlanishidan, shuningdek, plevra jarohatidan paydo bo‘ladi. Bosh ichiga qon ketish miya shikastlanishidan so‘ng paydo bo‘ladi. Bunday holda, hatto eng kichik qon miqdori ham o‘limga olib kelishi mumkin. Bo‘g‘imlarning sinishi va ko‘karishi paytida qon bo‘g‘im bo‘shlig‘iga oqadi. Davolashning yo‘qligi oqibatida kelib chiqadigan asoratlar eng xavfli hisoblanadi.
Ba’zida ichki qon ketishi spirtli ichimliklar yoki tez-tez ortiqcha ovqatlanish tufayli qizilo‘ngach devorlaridagi yoriqlar tufayli paydo bo‘ladi. Ichki organlarning ko‘p qon ketishi oshqozon-ichak traktining quyidagi surunkali kasalliklari fonida rivojlanadi:
• saratonli o‘smalar;
• oshqozon va ichak yaralari;
• gastrit;
• qizilo‘ngachning varikoz kengayishi;
• jigar sirrozi va boshqalar.
Ayollarda qon ketishi ginekologik kasalliklar fonida – tashqi homiladorlik va tuxumdonlar yorilishi, abortdan so‘ng, platsenta ajralishi, bachadon va tug‘ilish kanalining yorilishi holatlarida sodir bo‘ladi.
Patologiya turlari quyidagi mezonlarga muvofiq ajratiladi:
• rivojlanish sabablariga ko‘ra: mexanik shikastlanishda, o‘smalarda arroziv va surunkali kasalliklarda diapedezik;
• qon yo‘qotish hajmiga ko‘ra: yengil, o‘rta, og‘ir, katta, o‘limga olib keladigan;
• shikastlangan tomirlarning tabiatiga ko‘ra – arterial, kapillyar, venoz va aralash;
• lokalizatsiyasiga ko‘ra – oshqozon-ichak, plevral, perikardial, artikulyar va boshqalar;
• qon ketish belgilariga ko‘ra – aniq va yashirin;
• qon to‘plamiga ko‘ra – bo‘shliq va to‘qimalar ichida;
• paydo bo‘lish vaqtiga ko‘ra – birlamchi, erta va kech ikkinchi darajali.
Ko‘p ichki qon ketishi holatlari shoshilinch jarrohlik aralashuvni talab qiladi, bu qon ketishining rivojlanish sabablarini yo‘q qiladi va jiddiy oqibatlarni bartaraf etishga yordam beradi.
O‘limga olib keladigan natija qon ketishning eng xavfli shaklidir, bu qon aylanishining buzilishi va qon tomir yetishmovchiligining o‘tkir shakllari fonida gemorragik shok paydo bo‘lishi tufayli yuzaga keladi. Bu shuni anglatadiki, qon kislorod, ozuqa moddalari va metabolizm mahsulotlarini tashishni to‘xtatadi.
Patologiyaning rivojlanishidagi barcha holatlari ham o‘limga olib kelmaydi. Biroq o‘z vaqtida shifokorga murojaat qilish ichki qon ketishi alomatlarini yengillashtiradi va bemorning normal hayotiga olib keladi. Bundan tashqari, haqiqiy sabablarni aniqlash qiyinligi sababli patologiyani o‘zingiz davolashingiz mumkin emas.
Tananing ichki bo‘shliqlarida qon ketishida shubha borligi keng qamrovli diagnostik tekshiruvni talab qiladi:
• batafsil tashqi tekshirish (bosim va pulsni o‘lchash, ko‘krak qafasi auskultatsiyasi, qorin bo‘shlig‘ini perkussiya va palpatsiya qilish); qon analizi; rentgenografiya; ultratovush; rentgenologik usullar.
Qo‘shimcha tekshiruv patologiyani rivojlanishining o‘ziga xos sabablari bilan bog‘liq:
• oshqozon-ichak trakti – to‘g‘ri ichakni raqamli tekshirish, kolonoskopiya va boshqalar;
• o‘pka – bronxoskopiya;
• siydik pufagi – sistoskopiya;
• yashirin yopiq bo‘shliqlar – kontrastli rentgenografiya, floroskopiya, laparoskopiya, ekoyensefalografiya, MRT va KT.
Ichki qon ketishida yordam berish bemorni o‘z vaqtida ixtisoslashgan kasalxonaga yetkazishdan iborat. Agar o‘pka qon ketishiga shubha mavjud bo‘lsa, bemor yarim o‘tirishi kerak, boshqa hollarda esa yotishi lozim. Qon ketishining taxminiy manbaiga muz qo‘yish kerak. Issiqlik yoki ich yumshatuvchi vositalar, shuningdek yurak faoliyatini rag‘batlantiruvchi muolajalarni bajarish mumkin emas.
Ichki qon ketishida asosiy davo – ichki bo‘shliqlarga qon ketishni to‘xtatish, qon yo‘qotishining o‘rnini qoplash va qon mikrotsirkulyasiyasini oshirishdir.
Shu maqsadda glyukoza eritmasi, fiziologik eritma, qon yoki plazmaning o‘zi, shuningdek, qon va plazma o‘rnini bosuvchi moddalar qo‘llaniladi. Kamdan kam hollarda qon oqadigan joyni kuydirish orqali qon ketishini to‘xtatish mumkin.
Asosan, shoshilinch jarrohlik operatsiyasi behushlik ostida amalga oshiriladi. Infuzion terapiya puls va bosimni barqarorlashtirishga qaratiladi.
Tananing ichki bo‘shliqlariga qon quyilishining oldini olish quyidagi maslahatlarga asoslanadi:
• surunkali kasalliklarni o‘z vaqtida davolash;
• o‘rtacha jismoniy faoliyat;
• to‘g‘ri ovqatlanish;
• genetik moyillik holatida profilaktik tekshiruvlar;
• qorin va ko‘krak qafasidagi shikastlanishlardan saqlanish;
• qon aylanishining buzilishi va qon tomirlarining shikastlanishiga olib keladigan patologiyalarni o‘z vaqtida davolash.
Toshkent tibbiyot akademiyasi talabasi
Durdona MUROTALIYEVA tayyorladi
