Pay cho‘zilishini qanday davolash mumkin?
Pay cho‘zilishi – bu qo‘rqinchli shikastlanish emas, lekin sezilarli darajada noqulaylik tug‘diradi. Bunday shikastlanish paytida biriktiruvchi to‘qima tolalarining yaxlitligi buziladi (qisman yoki to‘liq). Ular paylarni hosil qiladi – bu bo‘g‘imlarni kuchaytiradigan va bo‘shashgan bo‘lishiga to‘sqinlik qiladigan chiziqlar. Paylarga qo‘shimcha ravishda jarohat paytida mushaklar ham cho‘zilishi mumkin.
Paylarning va mushaklarning cho‘zilishi ko‘pincha oyoqlarda sodir bo‘ladi. Odatda, bu jarohat shoshma-shosharlik natijasida sodir bo‘ladi. Qachonki odam tom ma’noda oyoqlari ostiga qaramasa yoki yo‘lidagi to‘siqni sezmasa, qoqilsa, oyoq-qo‘llari bilan keskin harakat qilsa, yiqilsa yoki a’zoni haddan tashqari zo‘riqtirsa, bo‘g‘imlar o‘zlari uchun g‘ayritabiiy holatni qabul qilishi mumkin. Bu paytda paylar bo‘g‘imlar deformatsiyasining oldini oladi va shikastlanishdan aziyat chekishadi.
Pay cho‘zilganda birinchi yordam oddiy muolaja bo‘lib, uni hatto tibbiy ma’lumotsiz shaxs ham ko‘rsatishi mumkin. Ammo to‘liq yordam malakali shifokorning vazifasidir.
Belgilari
Paylarning o‘zi boshqa organlar bilan taqqoslaganda kichik tuzilmalardir, ammo ular juda ko‘p sonli kichik nerv tolalaridan iborat. Shuning uchun oddiy ko‘rinadigan cho‘zilgan payning alomatlari juda aniq bo‘ladi. Eng keng tarqalgan belgilar:
qattiq og‘riq, bu nafaqat travma paytida, balki undan keyin ham seziladi;
to‘qimalarning shishishi;
paylarning sezilarli darajada cho‘zilishida, nafaqat ko‘plab biriktiruvchi to‘qima tolalari, balki qon tomirlari shikastlanganda – to‘qimalarda qon ketishi kuzatiladi (gematoma);
birinchi navbatda og‘riq tufayli oyoqni harakatlantira olmaslik (masalan, yelka paylari cho‘zilganidan so‘ng, bemor og‘riq tufayli hatto tokchadan nimadir olish uchun qo‘lini ko‘tarolmaydi).
Alomatlar kuchliligiga qarab, paylar cho‘zilishining bir nechta darajalari mavjud.
Paylarning yengil cho‘zilishi: paylarning alohida tolalari shikastlanishi, og‘riq terapevtik choralarsiz o‘z-o‘zidan o‘tib ketishi, oyoq-qo‘llarni o‘zgarishsiz ishlatish mumkin.
Paylarning o‘rtacha cho‘zilishi: pay tolalarining yarmigacha zararlangani, o‘rtacha intensivlikdagi og‘riq, agar sizga yordam berilmasa, og‘riq yo‘qolmaydi, oyoq-qo‘llarning harakatlanish funksiyasi kamayadi.
Paylarning qattiq cho‘zilish: butun pay bo‘ylab mikro yoriqlar darajasida shikastlanish, shikastlanish paytida og‘riq chidab bo‘lmas bo‘lib, qattiq og‘riq tufayli oyoq-qo‘llar ishlamaydi.
Paylarning qattiq cho‘zilishida darhol yordam uchun klinikaga murojaat qilish kerak.
Dastlabki ikki darajali paylar cho‘zilishini davolash muayyan qiyinchiliklarni keltirib chiqarmaydi. Qattiq cho‘zish uchun esa bo‘g‘imning immobilizatsiyasiga qadar (gips qo‘llash) tibbiy choralar kerak. Paylar cho‘zilishida malhamlar yordam bermaydi!
Tashxis
Paylar cho‘zilganda eng ko‘p kuzatiladigan alomat bu paylardagi og‘riq (boshqacha qilib aytganda, u yoki bu bo‘g‘im hududida). Shikastlanish faktining mavjudligi pay cho‘zilishi tashxisini osonlashtiradi. Ammo ba’zida bemor travmatizatsiya paytini eslolmasligi mumkin, bu muammolar sababli esdan chiqishi yoki shoshqaloqlik fonida shunchaki sezilmasligi mumkin.
Ko‘pincha jismoniy imkoniyatlarini noto‘g‘ri hisoblagan va kuchli mashqlarni bajarishga shoshilgan sportzal tashrif buyuruvchilarida paylar cho‘zilishi kuzatiladi. Masalan, tirsak paylari shikastlangani o‘ta og‘ir shtangani keskin ko‘targandan keyin kuzatiladi.
Pay cho‘zilishida tashxis quyidagilarga asoslangan:
travma bo‘lganligi;
bo‘g‘imlarda og‘riq;
shishish;
shikastlangan oyoq-qo‘llar normal funksiyalarni bajarishga qodir emasligi;
shifokor tomonidan paypaslanganda og‘riq kuchayishi.
Birinchi yordam
Ko‘p narsa malakali birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishga bog‘liq – shifokor tomonidan yordam ko‘rsatilishidan oldin bemor kamroq azob chekadi, shikastlanish oqibatlari kamroq seziladi va tiklanish davri kamayadi. Birinchi yordam choralari turli bo‘g‘imlarning paylari cho‘zilishi uchun bir xil.
Paylar cho‘zilganda birinchi yordam ko‘rsatish qoidasi quyidagicha:
paylari zararlangan qo‘l yoki oyoqni harakatlantirmaslik kerak;
jarohatlardan keyingi dastlabki soatlarda shikastlanadigan joyga sovuq kompress qo‘yish zarur – ko‘pincha muzlatgichdagi oddiy muzdan foydalansa ham bo‘ladi, lekin sovuq kompressni qo‘llash 2 soatdan oshmasligi shart. To‘qimalarni gipotermiyasi tufayli jarohatlanmaslik uchun 30-40 daqiqa pauza qilish lozim.
Og‘riqni qoldirish – og‘riqqa chidamaslik kerak, chunki og‘riq qoldiruvchi dorilar qabul qilinmasa, og‘riq impulslari markaziy asab tizimini yanada bezovta qiladi.
Malakali yordam to‘liq hajmda faqat shifokor tomonidan amalga oshirilishi kerak. Shuning uchun, masalan, oyoq paylari cho‘zilganda nima qilish kerakligi yoki qanday davolash kerakligi haqidagi savolga javob beradigan yagona davolash rejimi mavjud emas.
Oqibatlari
Agar biriktiruvchi to‘qima tolalari shikasti ahamiyatsiz bo‘lsa, birinchi yordam o‘z vaqtida ko‘rsatilib, reabilitatsiya tadbirlari malakali amalga oshirilgan bo‘lsa, jarohatdan bir muncha vaqt o‘tgach, paylar qayta tiklanadi. Lekin paylar cho‘zilishi davolanmasa, uzoq muddatli og‘riq sindromi va paylarning takroriy cho‘zilishi ham bo‘lishi mumkin.
Tiklanish davri shikastlanishning og‘irligiga va tibbiy davolanish o‘z vaqtida amalga oshirilishiga bog‘liq. Masalan, tizza bo‘g‘imining shikastlangan paylari qancha vaqtda tuzalishini aniq aytish qiyin. Darhaqiqat, bemorlar ko‘pincha cho‘zilishni ahamiyatsiz shikastlanish deb hisoblashadi va qo‘l-oyoqlarini muddatidan oldin zo‘riqtirishni boshlashadi, bu esa reabilitatsiya davrini uzaytiradi.
Oldini olish
Pay cho‘zilishining oldini olish, keyinchalik uning oqibatlaridan xolos bo‘lishdan ko‘ra osonroq. Shikastlanish xavfi ortib ketadigan holatlardan qochish kerak – harakatlanayotganda oyoq ostiga qarash, bo‘g‘imlar ishtirokidagi shubhali musobaqalarda qatnashmaslik (masalan, qimor tortishish, qo‘l kurash va boshqalar). Sport zalida mashq qilishda yuklarni to‘g‘ri ko‘tarish kerak.
Yoqub NA’MATOV,
shifokor
