Оққон қандай дард?
Боши. Давоми
Ўткир лейкозларнинг сабаб ва оқибатлари
Лейкозда қонда турли салбий омиллар таъсирида ўзгариш рўй бериб, унда ўсма ҳужайралари пайдо бўлади. Беморда тўсатдан бошланувчи ўткир лейкозлар гетероген гемобластозлар (етилмаган ёш ҳужайралар мавжуд бўлган касалликлар туркуми)га киради.
Ўткир лейкоз жами хавфли ўсмаларнинг 3 фоизини ташкил этади. Ушбу хасталикнинг 75 фоизи катталарда, 25 фоизи болаларда учрайди. Ўткир лейкозларда суяк кўмигида морфологик етилмаган қон ҳужайралари, яъни бластлар кўпайиши, меъёрда қон ишлаб чиқариш элементларининг камайиши ва уларнинг ўрнини хавфли ўсма ҳужайралари эгаллаши рўй беради. Касаллик ривожланиши натижасида периферик қонда бласт ҳужайраларининг пайдо бўлиши кузатилади. Кейинчалик уларнинг аъзо ва тўқималарга тарқалиши юз беради.
Бундай ҳужайралардан ўз навбатида кўплаб уларга ўхшаш ҳужайралар келиб чиқади. Яъни, лейкоз ҳужайраларининг авлоди – клони шаклланади. Агар бу жараён зарарли омиллар таъсирида давом этаверса, янги клонлар ҳосил бўлади. Ҳосил бўлган айрим ҳужайралар организм томонидан бартараф қилинади. Аммо иммун назоратга сезгир бўлмаган ҳужайралар, айниқса, энг автоном ривожланувчи ҳужайралар сақланади. Натижада моноклон ўсма (айрим лейкозга), поликлон ўсма (лейкозлар гуруҳига оид), яъни хавфли ўсмаларга асос бўлиб, уларнинг ривожланиши учун қулай шароит юзага келади
Лейкозларда ҳам бошқа ўсмалардагидек прогрессия (ривожланиш) кузатилиб, у маълум қонуниятлар асосида қатор даврларни ўтади. Ўсманинг моноклон ва поликлон даврлари кузатилади. Нормал гемопоэз (қон ишлаб чиқарилиши)нинг бузилиши сабабли беморда хасталикнинг клиник белгилари ривожланади. Лейкознинг асосий хусусиятларидан бири шундаки, ўсма (лейкоз) ҳужайралари қон ҳосил қилувчи тўқималарда меъёрда қон ишлаб чиқаришни ўзгартириб юборади. Натижада лейкоцитларнинг бошқа нормал турлари ҳосил бўлиши камаяди. Эритропоэз пасайиб, беморда оғир анемия (камқонлик) юзага келади. Тромбоцитлар камайиб, қон ивиши секинлашади, қон кетиши рўй беради. Анемия янада кучаяди.
Бласт (ядроли) ҳужайраларнинг ўзгарувчанлиги натижасида қондаги ферментларнинг ўзига хослиги йўқолади. Уларнинг шакли кескин ўзгаради ва турли, асосан бласт ҳужайралар кўпаяди.
Лейкозларнинг келиб чиқишида қуйидаги салбий омилларга эътибор қаратиш зарур. Яъни:
– Ионловчи радиация,
– ҳар хил ички ва ташқи таъсир этувчи кимёвий зарарли моддалар,
– ўсма чақирувчи вирусларнинг таъсири,
– у ёки бу сабабга кўра ҳужайранинг генетик кодининг шикастланиши,
– иммун тизимнинг шикастланиши (масалан, организмда иммунологик назоратнинг пасайиши) ва ҳакозо.
Ўткир лейкоз ташхиси
Сўнгги йилларда ўткир лейкозларда адекват терапиялар пайдо бўлди ва улар стандарт дастурлар каби қўлланмокда. Шу сабабли ўткир лейкозларда маълум бир ўзига хос клиник, морфологик, цитогенетик, иммунфенотипик ва бошка белгилар борлиги аниқланди. Ўткир лейкозларни даволаш жараёнида уларнинг терапияси ичида самарали ва самарасиз даволар аниқланмоқда. Самарасиз даволар хавфли гуруҳларни ажратишга ва уларга янги самарали даво муолажаларини яратишга ёрдам бермокда. Бу ҳолатда асосий эътиборга олинадиган жиҳатлар беморнинг ёши, жинси, унинг бирламчи ҳолати, хасталикнинг клиник, морфологик, цито ва иммуногенетик белгиларидир. Бу белгиларни аниқлаш беморга мақсадли даво танлашга ёрдам беради. Лейкозларнинг даво натижаларини ўрганиш ва уларнинг касалликнинг қўзғалмаган тинч даври ёки хуружини таҳлил қилиш борасида стандарт даволар аниқланади.
1-10 ёшли болаларда ўткир лимфобласт лейкознинг ёшларга ёки катта ёшдагиларга қараганда даволашдан сўнгги натижаси яхши.
Ўткир миелобласт лейкоз эса қарияларга қараганда ёшларда ижобий самара беради. Прогнозни аниқлашда қондаги лейкоцит (оққон таначаси) ва лактатдегидрогеназа микдори, фарқловчи антигенлар ва уларни бифенотипик кўриниши, бошқа белгилар ҳам ёрдам беради.
Касалликнинг бирламчи аниқланган ўткир даврида ёки уни даволаш жараёнида хасталикнинг қўзғалмаган тинч даври ва хуружи фарқланади. Ўткир лейкозлар ташхисини тасдиқлаш учун гемограмма ва миелограмма, иммунфенотипик, иммунгистокимёвий ташхис баъзан трепанобиопсия текшириш усуллари керак бўлади. Ўткир лейкоз ташхиси периферик қонда ва суяк кўмиги суртмасида бластлар топилиши билан тасдиқланади
Беморга ўткир лейкоз ташхисининг қўйилишида камқонлик, тромбоцитопения, лейкопения ёки лейкоцитоз каби клиник белгиларига эътибор қаратинг.
Азиза МАҲМУДОВА,
Гематология ва қон қуйиш илмий текшириш институти директор ўринбосари, тиббиёт фанлари доктори
