Уйқудаги “аждарҳо”ни уйғотманг
болалар ва ўсмирларнинг бош миясига
никотин салбий таъсир кўрсатади
Ҳар бир оилада тўрт мучаси соғлом фарзанд туғилса нафақат ота-она, балки қавму-қариндошлар ҳам қувонади. Бобо-бувилар “болам ўзидан кўпайди” деса, жигарлар “жигаримнинг дилпораси” дея суяди. Чунки, соғлом туғилган ҳар бир ўғил-қиз бир кун келиб улғайиб, кекса ота-онасига суянч, элу юрт корига яровчи таянч, она Ватан равнақи, жамият тараққиётига ўз ҳиссасини қўшувчи фаол фуқаро бўлиб камолга етади.
Ана шу саодатли кунлар умидида ўғил-қиз ўстирамиз. Уларнинг камолини кўрайлик дея ҳалол меҳнат қиламиз. Аммо ҳамма ота-она ҳам соғлом турмуш тарзи борасида фарзандига ўрнак бўлаяптими? Шу ҳақида ҳеч ўзингизга савол бериб кўрганмисиз?
Яқинда телевизорда бир лавҳага кўзим тушди. Унинг номи “Қуш уясида кўрганини қилади”дея аталган эди. Шинамгина хонада ҳали ёшига етмаган гўдак гилам устида эмаклаб юрибди. Ёшгина ота деразани очиб чекиб турибди. Отасига қараб кулиб турган болакай унинг юз-кўзлари тутунга бурканганини кўриб ҳайратданми ёки қўрқувдан кўзларини катта-катта очади. Бир оздан сўнг эса ота сигарет қутисини хонадаги мебелнинг қуйи қисмига қўяди. Ота деразага боқиб кўчани томоша қилаётган пайти гўдак эмаклаб бориб, мебелга суяниб ўрнидан туради. Очиқ турган сигарет қутисини олиб дастлаб уни ушлаб туради. Кейин эса сигаретани оғзига солади…
Қўлида сигарет бурқситиб турган устози ёки шифокорни кўрган бола сигаретнинг зарари ҳақидаги насиҳатга амал қилармикан?! Ҳатто, ён-атрофимиздаги чекувчи ҳамкасбларимиз ва яқинларимиздан нега чекишлари ҳақида сўраганимизда “сиқилиб кетдим, миям дам олади ёки хумор тутяпти” дея жавоб беришади.
Маълумки, дастлаб сигарет чекилганида организм ташқаридан мажбуран кириталаётган заҳарга нисбатан қаршилик кўрсатади. Яъни, одамнинг кўнгли айнийди. Боши айланиб, қусгиси келади. Беҳол бўлиб, бўшашиб кетади. Томоғи қурийди. Баъзиларни йўтал тутиб, нафаси қисади. Бўлажак кашанда ўзгалар олдида яна шу “қаҳрамонлик”ни давом эттираверса бора-бора организм ҳам қаршилик кўрсатишдан чарчаб, заҳарга мослашади. Айниқса, бош мия, юқори ва қуйи нафас йўллари никотинга таъсирчан бўлади. Миядаги хуморни қўзғатувчи марказ никотинга ўрганиб қолса борми, ҳар куни ўз “ҳиссаси”сини талаб қила бошлайди. Чунки бутун танани мия бошқаради. Уйқуда мудраб ётган “аждарҳо” – хумор марказини қўзғатиб қўйишдан қўрқиш керак. Ўз муаммоларини чекиш билан бартараф этмоқчи бўлган одамлар адашадилар. Аъзои-баданидаги ҳар бир ҳужайраси никотинга тўйинган кашанданинг танаси кундан кунга таназзулга юз тутсада, унинг муаммолари бартараф бўлмайди. Сигарет чекиш-гиёҳвандлик сари қўйилган илк қадамдир, десак муболаға бўлмайди. Доимий равишда чекадиган кашандаларнинг қони қуйилганлиги сабабли танада кислород танқислиги сезилади. Уларнинг териси ўз жозибасини йўқотади. Оёқ-қўлларидаги капилляр (майда қон томир)ларда қон айланиши бузилганлиги сабабли кашанда совуққотади. Уларнинг қўл ва оёқлари муздай бўлади. Юрак кислород танқислиги туфайли зўриқиб ишлаганлиги учун чекувчи одамнинг кўз ости кўкимтир халқоб бўлиб туради. Ҳар қандай кашандага чекишнинг зарари ҳақида айтиб кўринг, индамай қулоқ солади. Аммо, ўз билганидан қолмайди. Ундан кўра “майли ука ёки акажон (баъзида опажон ёки сингилжон ҳам бўлиши мумкин) хумор тутса чекинг. Фақат бир кунда 5-6 дона (ашаддий чекувчилар ҳатто ярим-бир қути сигаретни ҳам кўрдим демайди) эмас 3-4 дона чекинг. Кейин кунда 1-2 донага ўтасиз. Аммо, ҳар куни ярим литр сут ёки қатиқ ичиб туринг. Кейин кўпроқ мева-сабзавотлар истеъмол қилинг. Қарабсизки, аста-секин чекишни ташлайсиз” деб кўринг. Кашанда албатта сизни қизиқиб тинглайди. Чунки, ман қилинган ҳар қандай нарса тотли бўлади. Энг муҳими сиз қатъий равишда қўлингизга “калтак олиб унга ташламанг”. Кашандаларга эътибор беринг қўли билинар-билинмас титрайди. Худди бешиктерватардай силкиниб турган қаршингиздаги одамга қараб куйишингизни ҳам кулишингизни ҳам билмайсиз. Чекувчининг нафасидан келаётган бадбўй ҳид кўнглингизни беҳузур қилади.
Болаларга ақлини таний бошлаганидаёқ чекишнинг зарари ҳақида ўзингиз эртак айтиб беринг. Мисол учун, оғиздан олов пуркаб турган аждарҳонинг нафаси туфайли қуруқ ўт-ўланлар аланга ичида қолгани ҳақида. Кейин у доимо оғзидан тутун чиқарса, атрофидаги жонзотлар ундан қўрқиб дўстлашмай қўйгани ва натижада аждарҳо ёлғизланиб мангу ғорга кириб кетгани хусусида ва ҳакозо. Эртакнинг давомини қандай тугатиш сизнинг қувваю ҳофизангизга боғлиқ. Бир пайтлар ривожланган ва ривожланаётган хориж давлатларида машҳур тамаки компаниялари кўплаб эстрада ва рок-юлдузлари иштирокида концертлар ва спорт тадбирларини уюштирар эди. Чунки, бундай тадбирлар кўпроқ ёшлар иштирокида ўтказилган. Эндиликда чет элларда ҳам соғлом фикрли инсонларнинг саъй-ҳаракатлари туфайли ҳукумат томонидан ана шундай оммавий тадбирларга чек қўйилди. Бундай компанияларнинг рекламаси жозибали ва ёрқин бўлиб ёшлар ва болаларни ўз домига тез тортади. Маълумотларга кўра АҚШда ўсмирлар тамаки маҳсулотларини сотиб олиш учун бир йилда миллиард доллар маблағ сарфлар экан.
Ҳар бир ота-она оилада ўғил-қизи учун эзгу амалларда ибрат бўлиши керак. Болалар иккиюзламачиликни қабул қилолмайди. Чекувчи катталарнинг насиҳати қумга синган сувдай изсиз йўқолади. Ўсмир ва болаларга тамакининг зарари ҳақида батафсил маълумот бериш зарур. Айниқса, унинг таркибидаги зарарли моддалар ва уларнинг қандай касалликларни келтириб чиқариши болаларни огоҳликка чорлайди. Бу эса уларнинг ўз саломатлиги ҳақида қайғуришларига сабаб бўлади.
Мабодо кўча-кўйда бирорта бола ёки ўспириннинг чекиб турганини кўрсангиз, бефарқ ўтиб кетманг. Унга ёқмасада ёнида бир оз ўтириб, нима учун чекаётганининг сабабини сўранг. Кейин интернетдан тамаки ва унинг тарихи шунингдек, зарарли таркиби ва қандай касалликларни келтириб чиқариши ҳақида мақолаларни ўзи учун ўқиб чиқиши зарурлигини таъкидлаб ўтинг. Бу борада “Soglom.uz” сайтини тавсия этишингиз мумкин. “Бир болага етти маҳалла ота-она” мақолига амал қилсангиз, сизнинг фарзандингизни ҳам ёмонликлардан қайтарувчи яхшилар топилишга аминмиз.
Маълумот учун шуни айтиб ўтиш жоизки, статистик хабарларга кўра дунё бўйича ҳар йили кашандаликдан ОИТС, авиа ва автоҳалокатлар, ичкиликбозлик, гиёҳвандлик, ўқ отиш қуролларидан яраланишга нисбатан кўпроқ одам нобуд бўлар экан. Чунки, чекаётган одамнинг атрофидагилар ҳам пассив (нофаол) чекувчига айланади. Битта кашанда атрофидаги 10-12 нафар соғлом одамнинг соғлигига зарар етказади. Ана энди ўзингиз ҳисоблаб кўраверинг.
“Жозибали” оғуни татиш-янгиликка ўчликми?
Нима учун болалар ва ўсмирлар чекади? Бу савол кўпчилик ота-она ва ўқитувчиларни ташвишлантириши аниқ. Россиялик мутахассис-шифокорларнинг фикрича ҳар йили мактаб ва лицейларда чекишга қарши кураш чора-тадбирлари амалга оширилсада чекувчи болалар ва ўсмирлар кўплаб учраб туради. Айрим ўсмирлар 12-13 ёшидан чека бошлар экан. Ўқувчилар орасида яширин ўтказилган сўровномага кўра уларнинг 8 фоизи ҳар куни чекиши аниқланган. Агар ўсмирлар бир кунда 7-8 дона сигарет чекса, унда жиддий никотинга қарамлик бошланганидан дарак беради. Шунингдек, 10-11 синф ўқувчиларининг тенг ярми чекиши ҳоллари ҳам кўп кузатилган. Кашанда ўсмирларнинг учдан бирида жиддий сурункали нафас йўллари ва меъда-ичак тизими касалликлари учрайди. Бирорта ҳам ўсмир чекишнинг зарари ҳақида ўйлаб кўрмайди. Болалар ва ўсмирларнинг чекишга кучли қизиқишига сабаб аввало уларнинг янгиликка ўчлигидир. Шунингдек, кўпчилик ёшларнинг оиласида катталар чекканлиги сабабли улар учун “ибрат мактаби” мавжуд. Яна бирорта ўсмир чека бошладими “жиноят”га шерик излайди. Яъни, ёлғизланиб қолмаслиги ва биргаликда таъна-дашномларга дош бериш учун уни қўллаб-қувватловчи ҳамкор керак. Маълумки, иродаси суст айрим ўсмирлар тазйиққа бардош беролмайди ва ёмон таъсирга тез тушиб қолади.
Бир пайтлар “Мальборо” сигаретини чекиб, рекламага тушган “қаҳрамон” ковбойнинг ўпка ракидан вафот этганини кўпчилик ўсмирлар билмаса керак. Болалар жуда қизиқувчан бўлишади. Ҳар бир янгиликка ўчлик уларни катталар оламига етаклайди. Айниқса, ўсмирлар ўзларини улғайиб қолганликлари ва нималарга қодирлигини тенгдошларига кўз-кўз қилишади. “Таъқиқланган мева тотли бўлади” деган ибора бор. Ҳамиша бола ёки ўсмирга бирор нарсани таъқиқлашдан олдин унинг зарари ҳақида батафсил маълумот бериш шарт. Шундагина улар катталарга ишонишади. Ёшлар кўпинча катталарга ёки севимли фильм қаҳрамонларига тақлид қилиб чекишади. Улар учун чекиш улғайганлигини исботлайди. Яна айрим ўсмирлар тенгдошлари даврасида заиф кўринмаслик ва улардан ажралиб қолмаслик учун чекишар экан.
Яна сўровномалардаги маълумотларга кўра чекувчи ўсмир “авторитет” ҳисобланади. Айниқса, у катталардан яшириб чекса ўзини мустақил ва ботир ҳис этармиш. Сўровномада иштирок этган 5 фоиз болалар “тамаки чекиш чиройли кўриниши” ни айтишган. Бу эса даҳшатнинг ўзи. Ахир ўсаётган организм учун никотин бамисоли барқ уриб яшнаётган ўсимликни зарпечак чирмаб, ҳаётига таҳдид солаётгандек гап. Аммо, энг ачинарлиси балоғатга етаётган ўсмирлар тамаки таркибидаги зарарли моддалар нафақат уларнинг организмдаги ўсиш ва моддалар алмашинуви жараёнини секинлаштиришини балки эндокрин тизимига ҳам салбий таъсир этиб бепуштликка сабаб бўлишини билишмас экан. Тамаки шунингдек, болаларда камқонлик ривожланишига ҳам сабаб бўлади.
Мактаб ўқувчиларининг чекишга қизиқиши уларнинг жисмоний ва ақлий салоҳияти (интеллекти)га салбий таъсир этади. Айниқса, кашандалар ҳисоб-китобда чалкашликларга кўп йўл қўйишади. Кузатишларга кўра ўсмир тамаки чекмасидан олдин диққатини жамлашга ҳаракат қилиб, миясида маълум бир математик формулани ҳисоблай олса, чекканидан сўнг эса топшириқни қийналиб ёки хато бажаради. Яна кашандалик уларнинг кўриш қобилиятини ҳам сусайтириб юборади. Офтольмологларнинг таъкидлашича никотин кўз ички босмини ошириб юборар экан. Ўсмир ёшда чекишни бошлаганларнинг эшитиш қобилиятида ҳам муаммолар юзага келиб, улар паст частотали товушларни илғамас эканлар.
Ҳали тўлиқ етилмаган ўсмир организмида моддалар алмашинуви бузилади. Болалар организми чекиш туфайли А, В, С гуруҳ витаминларни ўзлаштиролмайди. Шу сабабли организмнинг ўсиши сусаяди. Агар бола ўспиринлик чоғида чекмаса, у умр бўйи чекишга қизиқмас экан.
Агар кашанда 15 ёшдан чекишни бошлаган бўлса 25 ёшдан кейин кашандаликка ружу қўйганларга нисбатан унда ўпка раки (саратони) дан кўз юмиш “имконияти” беш баробар кўпроқ бўлиши кузатилган.
Кашанда ўсмирларнинг хотираси пасайиб, паришонхотир ва ўйчан бўлиб қолишади. Шунингдек, улар тез асабийлашади ва аламини бошқалардан олишга ҳаракат қилади. Бир марта оғзига сигарет олган ўсмирларнинг кўпчилиги кўнгли беҳузур бўлиб унинг ёнига йўламаслиги мумкин. Аммо иродаси суст ёшлар унга умрбод қарам бўлиб қолади. Соғлом руҳли катталар болалар ва ўсмирларни никотин балосидан асраши зарур ва шарт. Зеро, соғлом авлодгина кегусида буюк бунёдкорлик ишларига қодир бўлади.
Гулчеҳра ШИРИНОВА,
“Sog‘lom avlod” мухбири
