Kichkintoyning uyqusi buzilyaptimi?
Bir yoshgacha bo‘lgan chaqaloqlarning uyqu sifati
buzilishiga bir qator omillar sabab bo‘ladi.
Noto‘g‘ri ovqatlantirish. Bola «talabga qarab» ovqatlantirilishi kerak. Chunki bola tez-tez ochiqishi va ochligidan uxlay olmasligi mumkin. «Talabga qarab» ovqatlantirilgan sakkiz yoshli bolalarning aqliy rivojlanishi va maktabda darslarni o‘zlashtirishi yaxshiroq ekanligi aniqlangan. Ba’zi bolalar qorong‘idan qo‘rqqanlaridan uxlay olmaydi, ba’zilari onasini qo‘yib yuborgisi kelmaydi.
Burundan nafas olishning buzilishi. Burundan ajraladigan ajralmalar, quruq havo, shuningdek, turli kasalliklar (kattalashgan ayrisimon bez, bronxospazmga olib keladigan reflyuks, burun-halqumning infetsion va allergik kasalliklari), tanglayning rivojlanmay qolishi singari holatlar chaqaloqning burundan erkin nafas olishiga halaqit beradi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqlar ulg‘aygani sayin burun yo‘llari kengaya boradi. Bordiyu ulardagi tug‘ma nuqsonlar (burun yo‘llarining tug‘ma torligi) uyqu buzilishlariga olib kelsa, go‘daklarda jarrohlik amaliyotini o‘tkazish zarur bo‘ladi.
D 3 vitamini tanqisligi. Bola hech bir asoratlarsiz dunyoga kelib, ishtahasi doimo yaxshi bo‘lsayu 2-3 oy mobaynida, ayniqsa qishda yaxshi uxlamasa D3 vitamini yetishmovchiligi ro‘y bergani ehtimoldan holi emas. Bu vitamin yetishmaganda oyoq tagi va kaft nam bo‘lib turadi. D3 tanqisligi ko‘proq 6 oylikkacha bo‘lgan bolalarda kuzatiladi. Organizmda D3 vitamini ishlab chiqarilishi uchun quyosh nurlari kerak. Shu sababli, havo yaxshi bo‘lganda go‘dakni sayrga olib chiqib turish lozim.
Laktoza yetishmovchiligi. Ko‘krak suti tarkibidagi laktoza temir va kalsiy so‘rilishini ta’minlaydi, foydali ichak mikroflorasi hosil bo‘lishini rag‘batlantiradi. Lekin ba’zi go‘daklar organizmida sut qandi to‘liq parchalanmasligi oqibatida ichak sanchiqlari, sutni qayt qilib tashlash va qorin dam bo‘lishi kuzatiladi. Bu noqulayliklar esa, o‘z navbatida, uyqu sifatiga salbiy ta’sirini o‘tkazmay qolmaydi.
Moro refleksi. Bu harakat refleksidir, ya’ni shovqin bo‘lganda, holat tez o‘zgartirilganda bola qo‘li va oyoqlarini yoyib, so‘ng yana asli holatiga qaytaradi. Agar bola uxlayotganda birdaniga qo‘llarini yoyib yuborsa, uyg‘onib ketishi mumkin. Bu muammoni «uya» shaklidagi maxsus yostiq bilan yengish mumkin. Bunday yostiqda uxlaganda bola o‘zini yaxshi his etadi, yostiqning yumshoq chetlari esa bolaning qo‘li yoyilishiga yo‘l qo‘ymaydi. Agar bola bexos shovqindan seskansa, uyquga ketayotgan va uyqudan uyg‘onayotgan vaqt cho‘chisa, bu tabiiy holat hisoblanadi. Biroq bola yarim tunda seskana boshlasa, bu holat 2-3 yoki ketma-ket 5-6 marta takrorlansa, nevropatolog maslahati kerak bo‘ladi. Agar Moro refleksi 5 oydan so‘ng ham kuzatilsa, bolani nevrologga ko‘rsatish zarur. Bola asab tizimi xaddan tashqari qo‘zg‘aluvchan bo‘lishi mumkin.
Posttonik refleksi. Odatda chaqaloq olti oylikdan boshlab o‘tiradi, turishga intiladi. Ba’zida o‘tirish va turish istagi kuchliligidan chaqaloq uxlayotganida ham uning bosh miyasida o‘tirish yoki turishga undovchi «signal» yuzaga kelishi mumkin. Natijada bola uxlagan ko‘yi o‘tirishi yoki tik turishi va uyg‘onib ketishi mumkin. Bunday vaqtda bolani tinchlantirib joyiga yotqizish kerak.
Suyuqlik ichish tartibining buzilishi. 6 oydan oshgan bolalar 6 soatgacha ovqat va suyuqliksiz o‘zlarini yaxshi his etadilar. Shu sababli ularni kechasi ovqatlantirmaslik va suyuqlik bermaslik lozim. Aks holda, bolaning oshqozon-ichak yo‘li va buyraklari dam olmaydi, bu esa uyqu sifatiga ta’sir qiladi, bola tiniqib uxlamaydi.
Barcha somatik kasalliklar. Teridagi o‘zgarishlar, dermatit, qorindagi og‘riqlar, o‘tkir respirator virusli infeksiyalar (O‘RVI), o‘tkir respirator kasalliklar (O‘RK) va boshqa asab tizimiga aloqador bo‘lmagan kasalliklar ham uyquning buzilishiga sabab bo‘lishi mumkin.
1 yoshdan 3 yoshgacha bo‘lgan bolalarda uyqu buzilishining boshqa sabablari ham bor. Masalan:
Harakat tartibining o‘zgarishi. Bir yoshdan oshgan bolalar ancha serharakat bo‘lib qoladilar. Agar kunduzi bolaning harakatlarini cheklasangiz, kechqurun u sho‘xlik qilib, uxlamaydi. Shuning uchun bolani uxlatishdan avval ko‘chada ko‘proq sayr qilish lozim. Bunda bolani aravachada emas, piyoda sayr qildiring. Tungi uyqudan 1,5 soat oldin barcha zo‘riqtiruvchi o‘yinlarni to‘xtating. Bolani xotirjam, tinch o‘yinlar bilan chalg‘itishga harakat qiling.
Gijja invaziyalari. Gelmintlar ko‘pincha 2,5 yoshdagi bolalarda uchraydi. Bu yoshda ular qo‘llariga tushgan narsani og‘izlariga solib yalaydilar. Kechasi gijjalar orqani qichishtirib, bolani bezovta qiladi.
Kunduzi uxlamaslik. Bola kunduzi 45 daqiqadan kam uxlasa, uni kunduzi ikki mahal emas, bir mahal uxlatish kerak.
Bruksizm. Uyquda tishni g‘ijirlatish bolalarning 15-32 foizida uchraydi. Asab buzilishi, chaynov mushaklarining haddan tashqari zo‘riqishi, parodontopatiya, og‘iz bo‘shlig‘ining quruqshashi, intoksikatsiyalar, xususan, gijjalar bunga sabab bo‘lishi mumkin.
Krampi sindromi. Boldir mushaklarining kuchli qisqarishi oqibatida og‘riq paydo bo‘ladi, bu esa uyqu buzilishiga olib keladi. Mushakni ushlab ko‘rganda u taranglashgan va og‘riqli bo‘ladi.
Vahimali tushlar. Joyning o‘zgarishi, turli kasalliklar, kuchli kechinmalar (qurquv, g‘azab, xursandchilik) yoki yomon tushlar ko‘rish oqibatida bola uyqusidan qattiq qo‘rqib uyg‘onadi.
Xo‘sh, ota-onalar nimalarga e’tibor berishlari kerak?
• bolaning umumiy uyqu vaqti keskin kamayganda;
• bola uzoq vaqt uxlay olmasligi;
• bir xil harakatlar, masalan, u yoqdan bu yoqqa tebranish, ko‘rpani o‘girish tez-tez takrorlansa;
• tunda baqirish va yig‘lash, bolaning uyg‘onganida ota-onasini tanimasligi, o‘ziga yaqinlashtirmasligi, tinchlantirishning iloji yo‘qligida;
• uyqu vaqtida notabiiy tana holati – egilish, oyoq tizzalarini bukib olishida;
• talvasa (tirishish) va tunda siyib kuyish kabi holatlar kuzatilganda.
Yuqoridagi holatlar ro‘y berganda bolani mutaxassis shifokor ko‘rigiga olib borish zarur. Shuningdek, uyda go‘dakni uxlatishga harakat qilib ko‘ring.
Masalan, quyidagi usullar bunga yordam beradi:
• go‘dak bilan bir vaqtda uyquga yoting;
• bola doimo o‘z o‘rnida uxlasin;
• chaqaloq uyqusini keltirish uchun beshigini tebratib alla ayting;
• bola uxlaydigan xonada osoyishtalikni ta’minlang.
Ba’zi onalar bola uxlamaganda unga tinchlantiruvchi dorilar berishadi. Bu noto‘g‘ri, chunki dori tabiiy uyquni keltirmaydi, aksincha uyqu bosqichlari ketma-ketligini buzadi. Ko‘pincha, uyqudorining ta’siri ertasiga ham davom etadi, bola uyqusiraydi, bo‘shashadi. Shuningdek, muntazam dori ichib uxlaganda bola organizmi unga o‘rganib qoladi.
Shoanvar ShOMANSUROV,
Toshkent vrachlar malakasini oshirish instituti professori
