Chaqaloq chillasi yoxud qo‘lning ham zahri bor

Boshing to‘ydan chiqmasin! Qulog‘imizga tez-tez chalinib turadigan bu iborani yaxshilik qilgan yoki biror og‘irimizni yengillatgan kishiga duo-olqish sifatida ishlatamiz. Bu gapni eshitganning ham boshi osmonda. Shu kunlarga yetkazsa, bir to‘y qilayki, dovrug‘i Dog‘istonga yetsin, deya ko‘ngliga tugadi.

Keyin esa… O‘sha kun kelganda yillar davo­mida peshona teri bilan yig‘ib-terganini bir kunda havoga uchirgan ba’zi orzu-havas qozo­niga o‘t qalaganlar yori birodarlardan olgan qarzni uzish tashvishiga tushib qoladi. Yana kimdir hali chillasi chiqmagan farzandi to‘y sarfini qoplash uchun pul axtarib xorijga jo‘naydi. Avvalroq bu to‘g‘ri emasligini uqtir­moqchi bo‘lganlarga ota-bobomizdan meros bo‘lib kelayotgan an’anamiz, deydi ba’zilar.

Bir-biridan go‘zal an’ana-yu urf-odatla­rimiz bor bo‘lsin, ammo me’yorida bo‘lsa nur ustiga nur bo‘lishini anglab yetish ham kishi­ni og‘ir ahvolga solib qo‘ymaydi.

O‘zbek xalq odatlari orasida yangi in­son – chaqaloq dunyoga kelishi bilan bog‘liq alohida an’analar mavjud: bu bola tug‘il­ganida qarindosh-urug‘, yor-birodarlardan suyunchi olish, kindik kesish, cho‘miltirish, quloqqa a’zon aytish, ism qo‘yish, ilk bor kiyim kiydirish, ona uchun maxsus parhez taomlar pishirish, kichik va katta chilla­ni o‘tkazish, bolani beshikka solish kabi maxsus tadbirlardan tashkil topgan. Ular­dan kechish milliyligimizni kemtik qilib qo‘yadi, lekin ortiqcha isrofgarchilik tusi­ni olishi esa yaxshilikka olib kelmaydi.

Yurtimizning turli hududlarida shun­day urf-odatlar mavjudki bir-biridan ayri, bir-biridan mustasno. Ayniqsa, Qashqadaryoning Kitobida chaqaloq tug‘il­ganning qirqinchi kuni oz ham emas, ko‘p ham emas yaqin atrofdagi qo‘ni-qo‘shnisiga juft bo‘g‘irsoq orasiga qant-qurs solib, or­zu-havas bilan tarqatiladi. Kech tushgach esa qo‘shnilardan “ko‘rdi”siga tog‘oralar kela boshlaydi, manti deysizmi, palov, somsa, qovurdoq, qatlama, barchasidan bor. Qani chaqaloqning tishi o‘tsa ekan bu taomlarga. Unga atalgani tog‘ora ichidagi kiyim-kechaklar xolos. Ana endi keyingi kundan boshlab “chaqaloq chaqirdi”lar ko‘payadi. Avvalo, ke­linchakning ota uyiga qo‘ni-qo‘shni, yoru-bi­rodarlar jamlanib borishadi. Kichikkina bazm o‘ziga yarashgan urfda o‘tadi, ba’zi oi­lalar haddidan oshib, ammasiga, xolasi­ga, momosiga degandek sarpo-suruqlarni ko‘paytirib tashlaganini aytmaganda. Bu­siz marosimda “shira yo‘qdek”.

Bir safar guvohi bo‘lganim uydan qa­vat-qavat sarpolikni ko‘tarolmay amal­lab chiqayotgan qarindoshimizning yo‘lini to‘sgan qizi uni chekkaga tortdi.

– Ayajon, bularning ichida tuzuqrog‘i bormi? Bunisi qaynonamga, bunisi qayin opamga, bunisi…

Ayollar o‘tirgan uyda esa… Dasturxonda yo‘q narsaning o‘zi yo‘q. Chaqaloqning no­rozi yig‘i ovozi, bu holatga parvo qilmay, qoshi onasiga, burni qaynonasiga, otasiga o‘xshamabdi, deya ermak qilib o‘tirishlar…

Qush polaponimi, mushukmi, it bolasi­mi ko‘p ham qo‘lga olib bo‘lmaydi. Qo‘lning zahri bor, deb kattalar dakki berishadi. Bordi-keldilarga o‘rganmagan go‘dak esa ma­rosimlar sabab kundan kunga yig‘loqi bo‘la boshlaydi. Buni yoshi ulug‘lar “suq tegdi”, “kinna kirdi” deyishadi. Haqiqatdan ham go‘dak qo‘ldan qo‘lga o‘tadi, birovning mehri tovlanadi, kimdir yuzidan o‘padi, pul atab qo‘yniga tiqadi. Undan tashqari, uy havosi, issiq-sovuq almashadi. Bu ona uchun ham zararli – yangi tuqqan ayol maxsus parhezi buzilishi, turli xil taomlar yeyishi nati­jasida o‘zi va bolasiga ziyon yetkazib qo‘y­ishi mumkin. Bu gigiyenaga ham zid aslida.

Qamashi, Chiroqchi, Yakkabog‘da ko‘proq beshik to‘ylarga katta e’tibor beriladi. Surxonliklar esa qarindosh-urug‘larini chaqirib, bug‘­doy qovurib, risqi butun bo‘lsin, deya tarqa­tishadi. Samarqand, Sirdaryo va Jizzaxda ham o‘ziga xos urf-odatlar… Vodiyda chaqaloq 21 kunligida yoki 31 kunligida, ya’ni toq kunla­ri “aqiqa to‘yi” qilinadi. Bunda o‘g‘il bo‘lsa ikkita qo‘y, qiz bo‘lsa bitta qo‘y so‘yib, elga osh beriladi.Toshkentda ham shunday an’ana bor.

Chaqaloq tug‘ilgandan keyingi 6-8 hafta­lik muddat chilla davri hisoblanadi. Tib­biyotda tug‘uruqdan so‘ng ayol organizmi to‘la asl holiga qaytishiga kamida 5-6 kun, tug‘ish og‘ir kechganda 70 kun kerak bo‘lishi ta’ki­dlanadi. An’anaga ko‘ra, ona va chaqaloq 40 kungacha uydan chiqmasligi, shu muddatda bu uyga begona oyoq bosilmasligi va chillali uyda chiroq o‘chmasligi shart. “Chilla dav­ri” qirq kunlik ozodalik va ehtiyotkorlik muddati bo‘lib, bu vaqtda ona o‘z sog‘lig‘ini tiklaydi, bola esa yorug‘ dunyoga moslashadi. Zamonaviy tibbiyotda chilla davomida kasal bo‘lmagan chaqaloq ulg‘ayguniga qadar sog‘lom bo‘lib o‘sishi aytiladi. Buni yaxshi anglay­diganlar avvalo ona va bola sog‘lig‘ini bi­rinchi o‘ringa qo‘yadi. Asalning ham ozi shi­rin, deya urf-odatlarni me’yorida o‘tkazish­ga intiladilar. Bu bilan ham ona va bolaga yordam bergan, ham oilasi farovonligini ta’minlagan bo‘ladi, albatta.

Siz nima deysiz, aziz zamondosh!

Gulandom UMAROVA