Қандсиз диабет нима?

Қандсиз диабет – антидиуретик гормон етишмовчилиги ёки ушбу гормонга бўлган буйраклар сезувчанлигининг пасайиши билан юзага чиқувчи касаллик. Бунинг натижасида пешоб билан ажралиб чиқаётган суюқлик миқдори ортади, доимо чанқаш ҳисси беморни безовта қилиб туради.

Агар ажралиб чиқаётган суюқлик ҳаж­ми қопланмаса, организмда сувсизланиш келиб чиқади (дегидратация), бунда пешоб ажралиши кўплигича қолаверади. Қандсиз диабет диагностикасида касалликка хос бўлган белгилар ва қондаги АДГ (антидиуретик гормон) миқдорини ўлчаш керак бўлади. Касаллик келиб чиқиш сабабини аниқлаш мақсадида бемор бир неча текширувлардан ўтиши зарур.
Қандсиз диабет – гипоталамус сабаб бўлган АДГ етишмовчилиги (чин етишмовчилик) ёки гипоталамуснинг АДГ синтез бўлишидаги роли (нисбий етишмовчилик) бузилиши реабсорбсия жараёнини бузади, яъни камайтиради, натижада буйраклар орқали ажраладиган суюқлик ҳажми ортади, пешоб зичлиги анча паст бўлади. Қандсиз диабетнинг яна бир ўзига хос белгиси беморда доимий чанқоқ ҳисси ҳамда организм сувсизланиш аломатларининг намоён бўлишидир.
Қандсиз диабет кам учрайдиган касаллик, бу патологиянинг учраш эҳтимоли аёллар ва эркакларда бир хил нисбатда ва ёшидан қатъий назар юзага чиқади. Касаллик кўпинча нейрохирургик аралашув натижасида иккиламчи патология сифатида ривожланади.

Замонавий эндокринология соҳасида қандсиз диабет ривожланишидаги қайси бир тизим ўзгаришга учраганлигига асосланади. Марказий (нейроген, гипоталамо-гипофизар) ва буйрак (нефроген) қандсиз диабет турлари фарқланади. Марказий қандсиз диабетда гипоталамусда АДГ синтезининг камайиши ёки унинг қонга кам миқдорда ажралиши кузатилади. Буйрак билан боғлиқ қандсиз диабет нефронлар дистал каналларининг АДГ га сезувчанлигининг пасайиши рўй беради.
Марказий қандсиз диабетнинг ўзи ҳам идиопатик (наслий АДГ синтезининг камайиши) ва симптоматик (бош­қа касаллик натижасида ривожланади) турларга бўлинади. Симптоматик қандли диабет инсон ҳаёти давомида ривожланиши мумкин (орттирилган), кўпинча бунга бош мия жароҳатлари, ўсма касалликлари, менингоенсофалит сабаб бўлиши мумкин.
Қандсиз диабетнинг буйрак билан боғлиқ тури жуда кам учрайди. Бунга сабаб буйрак нефронларининг тўлиқ тузилмаганлиги ёки уларнинг АДГ гормонига сезувчанлигининг пасайишидир. Бу патология туғма бўлиши ёки нефронларнинг дори препаратлари таъсири, метоболик ўзгаришлар натижасида келиб чиқиши мумкин.

Кўпинча қандсиз диабетнинг марказий тури учрайди. Бунга сабаб гипоталамо-гипофизар тизимдаги ўсмалар, нейрохирургик аралашувлар, қон томирлар билан боғлиқ муаммолар, сил, малярия, сифилис (заҳм) сабабли зарарланиши бўлиши мумкин. Идиопатик қандсиз диабетда гипоталамо-гипофизар тизимда органик ўзгаришлар кузатилмайди, гормон синтез қилувчи ҳужайраларга қарши антителолар ишлаб чиқарилади ва улар ушбу ҳужайраларни нобуд қилади.
Қандсиз диабетнинг буйрак билан боғлиқ тури ривожланиш сабабларига туғма ёки орттирилган буйрак касалликлари (буйрак етишмовчилиги, амилоидози, гиперкалсиемия) ёки литий препаратлари билан заҳарланиш каби омиллар киради. Қандсиз диабетнинг туғма кўриниши кўпинча аутосом-рецессив ген орқали ўтувчи Волфрам синдроми сабаб бўлади, бунда қандсиз диабет билан бир қаторда, қандли диабет, кўрув нерви атрофия­си, карлик ҳам ривожланиши мумкин.

Қандсиз диабетнинг типик белгиларига полиурия (кўп пешоб ажралиши) ва полидипсия киради. Полиурия – суткалик пешоб миқдорининг кўпайиши (4-10 литр, баъзида 20-30 литргача) билан намоён бўлади. Бунда пешоб рангсиз, кам миқдорда туз сақлайди ва нисбий зичлигининг пасайиши (1000-1003) ҳам кузатилади. Доимий чанқоқ ҳисси эса полидипсия билан намоён бўлади, организм сувсизланади, йўқотилган суюқлик ҳаж­ми ажралаётган пешоб ҳажми билан тенг бўлади.
Қандсиз диабет белгиларининг юзага чиқиш даражаси қондаги АДГ гормони етишмовчилиги даражасига боғлиқ бўлади.
Идиопатик қандсиз диабет одатда ўткир бошланади. Ҳомиладорлик вақтида ривожланиш эҳтимоли юқори бўлади. Тез-тез пешоб ажратиш учун ҳожатга бориш тунги уйқу ритми бузилишига сабаб бўлади, бундан ташқари невротик ҳолатлар, эмоционал лабиллик ҳам беморда юзага чиқиши мумкин. Болаларда қандсиз диабет энурез (пешоб тута олмаслик) билан намоён бўлиб, кейинчалик болада бўй ўсиши ва жинсий етилишида камчиликлар кузатилади.
Қандсиз диабетнинг кечки белгиларига буйрак жомчалари, сийдик канали, сийдик пуфагининг кенгайишидир. Қандсиз диабетдан азият чекадиган беморда териси қуруқ, тер ажралиши, сўлак ажралиши ва иштаҳанинг пасайиши кузатилади. Кейинчалик сувсизланиш, озиб кетиш, кўнгил айниши, бош оғриғи ва артериал қон босимининг пасайиши ҳам касаллик белгиларига қўшилади. Бош мия билан боғлиқ ўзгаришлар, яъни гипофизар етишмовчилик белгилари ҳам ривожланади (пангипопитуитаризм). Эркакларда потенсиянинг пасайиши, аёлларда эса ҳайз циклининг бузилиши кузатилади.

Ушбу касаллик организм сувсизланишига олиб келиши билан хавфлидир. Сувсизланишда умумий ҳолсизлик, тахикардия, кўнгил айниши, психик ўзгаришлар, қоннинг қуюқлашиб кетиши, коллапс ҳолатига тушиш, артериал босимнинг пасайиши ҳамда неврологик ўзгаришлар билан кечади. Организмда кучли сувсизланиш рўй берса ҳам пешоб ажралиши кўплигича қолади.
Қандсиз диабетга шубҳа қилиш учун доимий кучли чанқоқ ҳисси ва суткалик ажралаётган пешоб ҳажмининг 3 литрда кўплигидир. Суткалик ажралаётган пешоб ҳажмини аниқлаш учун Зимнитский синамаси ўтказилади.
Пешоб анализида сийдикнинг нисбий зичлиги пастлиги, гиперкалсиемия ва гипокалиемия ҳолатлари аниқланади. Қандли диабетдан фарқлаш мақсадида оч қоринга қондаги глюкоза миқдорини текшириш керак бўлади. Диагностикани тасдиқлаш учун қонда АДГ миқдори текширилади ва унинг миқдори нормадан паст ҳолатда эканлиги аниқланди.
Касаллик сабабини аниқлаш мақсадида рентгенография, психоневрологик, офталмологик текширувлар ўтказилади. МРТ ёрдамида бош миядаги ўзгаришлар ҳамда ўсмалар аниқланади. Қўшимча сифатида буйраклар УТТ (УЗИ) текшируви ва КТ ўтказилади. Баъзида буйрак­лардан биопсия олинади ва мик­роскоп остида унинг ҳужайравий ўзгаришари аниқланади.

Симптоматик қандсиз диабет давоси касалликка сабаб бўлувчи асосий патологияни даволаш орқали (масалан, ўсмалар) амалга оширилади. Қандсиз диабетнинг ҳар қандай кўринишида ҳам АДГ гормони ўрнини босувчи препаратлар буюрилади. Гипоталамо-гипофизар тизимдаги камчилик­ларни бартараф этиш учун антидиуретик гормон синтезини кучайтирувчи дори препаратлар қабул қилиш тавсия этилади.
Туз-сув балансини тиклаш мақсадида инфузион терапия ўтказилади. Буйраклар зўриқмаслиги учун овқатланишда оқсилга бой бўлган маҳсулотлар истеъмоли камайтирилади, углевод ва ёғга бой бўлган маҳсулотлар истеъмол қилиш кўпайтирилади.

Бирон-бир касаллик натижасида ривожланган қандли диабет кўпинча асосий касалликни даволагандан сўнг ўтиб кетади. Идиопатик қандли диабет эса узоқ муддат давом этади ва кам ҳолатларда тўлиқ даволанади.
Тўлиқ соғайиш ўсмаларни олиб ташлаганда, сифилис, сил, малярия сабабли ривожланган касалликларни бартараф этганда кузатилади. Тўғри буюрилган гормонал терапия ёрдамида беморларда меҳнат фаолияти сақланиб қолади. Болаларда буйраклар билан боғлиқ бўлган қандли диабет оқибати ижобий кечади.

Дурдона МУРОТАЛИЕВА тайёрлади