Тиш тошлари қандай пайдо бўлади?

Тиш тошлари бу – тиш устки қисмида қотиб қолган қатлам. Озиқ-овқат зарралари тишлар ва милкларни қоплайди. Уларда бактерияларнинг бутун колониялари ҳосил бўлиб, улар тиш тошларини келтириб чиқаради.

Энг яхши тиш пастаси билан яхшилаб чўткалаш ҳам сўлакнинг юмшатиш жараёни натижасида келиб чиққан озиқ-овқат зарраларини ва кимёвий моддаларни тишлардан олиб ташлай олмайди. Аста-секин тўпланиб, улар зич бляшка ҳосил қилади, уларни тиш­ларнинг юзасидан фақат қўлда махсус асбоблари ёки электрон ускуналар ёрдамида механик равишда олиб ташлаш мумкин. Аста-секин тўпланиб, улар тиш ва тиш чўнтаклари орасидаги бўшлиқларни тўлдиради. Бляшка тўқ рангга эга бўлади ва ёқимсиз ҳид беради, бу муаммо сабабини йўқотмасдан ҳид билан курашиш фойдасиздир. Патология визуал текширувда зич қатламларнинг аниқ сариқлиги ёки жигарранг ранги орқали сезилади. Эстетик ноқулайликлардан ташқари, тиш тошлари қуйидаги аломатларга олиб келиши мумкин:

• тиш ва милк касалликларини келтириб чиқаради;
• эмал ва тишнинг ички қисмидаги жиддий бузилишларни ўз остида яшириш;
• тишларнинг парчаланишига ва йўқотилишига олиб келади;
• оғиз гигиенасининг кескин ёмонлашишига олиб келади.

Тошларнинг пайдо бўлишининг асосий сабаби оғиз гигиенасининг етарли эмаслиги, айниқса, овқатдан кейин. Тиш оралиғи ва милкларда озиқ-овқат қолдиқлари тўпланиб қолади. Нам муҳит туфайли уларда бактериялар ривожланади, бу эса тишларнинг парчаланишига ва тиш эмалининг йўқ қилинишига олиб келиши мумкин. Сўлакдаги кимёвий моддалар ва патоген мик­роорганизмларнинг ҳаётий фаолияти таъсирида қатламлар юмшоқ бляшка ҳосил қилади, уларнинг миқдори ҳар овқатдан сўнг ортиб боради. Аста-секин, у милк орасини ва тишлар орасидаги бўшлиқларни тўлдиради, қаттиқлашади ва қалинлашади. Патоген микроорганизмлар чўкинди бўлак­лари орасидаги ёриқларда яшашни давом эттиради, у ерга ҳаво кислороди деярли кирмайди. Тиш тошлари асосан сўлак безлари соҳасидаги пастки жағ тишларида, шунингдек, эрталаб ва кечқурун тозалаш пайтида оддий тиш чўткаси билан тегиниш қийин бўлган тишларда ҳосил бўлади.
Оғиз гигиенасининг ёмонлигидан ташқари, тиш тошига қуйидагилар сабаб бўлиши мумкин:

• углеводларга бой бўлган шакарли овқатлар ҳажмининг кўпайиши;
• диетада юмшоқ овқатларнинг устунлиги;
• тишларнинг нотўғри позицияси, нотўғри тишлов;
• эрталаб ва кечқурун тишларни яхшилаб тозалашга тўсқинлик қиладиган пломба ва брекетлар;
• метаболик ва туз балансининг бузилиши.

Катта миқдордаги тиш тошлари юмшоқ тиш бляшкалари учун «платформа» бўлиб хизмат қилади, натижада тош­лар ҳажми доимий равишда ошиб боради. Тиш тошларини механик равишда олиб ташлашни, эмал ва милк­ни бегона ўсмалардан тозалашни фақат тиш шифокори амалга ошириши мумкин.

Тошларни ҳатто визуал текширишда ҳам кўриш мумкин, айниқса, пастки жағ ости қисмининг ички томонига қараганингизда. Патология тиш ёнидаги юзалар ва тиш илдизининг бўйни бўйлаб характерли сариқ ёки жигарранг қатлам билан кўрсатилади.
Тиш тошининг бошқа аломатларига қуйидагилар киради:
• органик элементлар ва олтингугурт бирикмаларидан келиб чиққан оғиздан ёмон ҳид;
• милк тўқималарининг қизариши ва шишиши, кучли эрталаб тозалашда қон кетиши;
• овқатланиш пайтида оғриқ ва милк шикастланиши;
• тишларнинг совуқ ва иссиқ идиш­ларга сезгирлиги ошиши, бу тиш илдизига таъсир қилиш ва унинг озиқ-овқатга реакцияси туфайли юзага келади;
• сезиларли сариқ ранг туфайли тиш­ларнинг ёқимсиз кўриниши.

Тиш тошлари – кимёвий таркиби ноорганик ва органик моддалар тўпламини ўз ичига олади. Булар – калций ва магний фосфатлари, калций карбонат, баъзи бошқа металларнинг бирикмалари. Органик таркибий қисмга – эпителий, лейкоцитлар, микроорганизмлар, оқсиллар ва полисахаридлар аралашмаси киради.

Жойлашишига қараб, тиш тошлари қуйидагиларга бўлинади:

• милк устидаги тош – милк бўйлаб тиш чизиғи бўйлаб жойлашган бўлиб, асосан пастки олд тишларда ҳосил бўлади;
• милк остидаги тош – пародонтал чўнтакда, тиш илдизи устида жойлашади;
• кўприк тоши – бу тишларнинг орасидаги бўшлиқлар орқали бир неч­та тишларни ушлаган ва умумий чекка чизиққа эга бўлган шаклланиш.
Тиш тошлари шаклланиши бир неча босқичда содир бўлади:
• органик ва минерал моддаларнинг тўпланиши мавжуд бўлиб, ундан крис­талл ўсишни бошлайди;
• янги қатламлари пайдо бўлиши билан тошларнинг ҳажми ошади;
• унинг қаттиқлашиши билан боғлиқ бўлган тошнинг тўйинганлиги пайдо бўлади.
Тиш юзасида тош қуйидаги қисмларда жойлашган бўлиши мумкин:
• тишнинг илдизи ва бўйинининг суяк тўқимасида;
• текис бўлмаган сиртларда: пломба, эмалнинг қисман йўқ қилинадиган жойи ва бошқалар;
• эмал юзасида;
• тиш тузилишига бактериал қатлам кириб борадиган жойларда.

Тошни ўз вақтида тозаламаслик қуйидаги сабабларга олиб келиши мумкин:
• тиш гўштининг шишиши ва қон кетиши билан боғлиқ гингивит;
• яллиғланиш жараёни нафақат милк, балки таъсирланган тиш яқинидаги суяк тўқимасини ҳам қамраб оладиган периодонтит;
• патоген микроорганизмларнинг тишлар орқали қон айланиш тизимига кириб бориши билан боғлиқ юрак-қон томир касалликлари ривожланиши.
Тиш тошларини визуал текширув орқали аниқлаш мумкин. Ҳатто оз миқдордаги тошлар мавжуд бўлса ҳам қуйидаги белгилар бўлади: милк қизариши ва шишиши; яллиғланган тўқималарнинг ҳарорати кўтарилади; тишларнинг ҳаракатчанлиги; гиперемия белгилари бўлган жойни босганда оғриқ.
Пародонтал зонд тошнинг локализациясини аниқлашга имкон беради. Бундан ташқари, баъзи чуқурликларда жойлашган тиш тошлари рентгенографик тасвирида кўринади.

Тиш тошларида қуйидаги муолажалар муаммони ҳал қилишга ёрдам беради:
• замонавий жиҳозлардан фойдаланган ҳолда тошларнинг механик равишда олиб ташланиши;
• микроорганизмлар колонияларини локализация қилиш жойига айланган пломбаларни алмаштириш;
• ортодонтик муаммоларни бартараф этиш: нотўғри тишлов, тишларнинг ўз ўқи атрофида айланиши ва ҳоказо;
• тишни силлиқлаш билан антисептик даволаш, унинг текис юзаси тош ўрнашига йўл қўймайди.

Профессионал тозалашдан сўнг тошга олиб келадиган қатламлар миқдорини камайтириш учун қуйидаги усуллардан фойдаланиш мумкин:
• оғиз гигиенаси сифатини ошириш;
• микробиал плёнкани олиб ташлаш учун ҳар куни эрталаб ва кечқурун тиш­ларни тозалаш;
• йилига 3-4 марта сифатли тиш чўткасини алмаштириш;
• бляшка ҳосил бўлиш хавфини камайтирадиган профилактик тиш пасталаридан фойдаланиш.
Тиш тоши нима учун хавфли томони патоген микроорганизмларнинг кўпа­йиши учун қулай муҳитни яратиб, милк яллиғланиш касалликлари ва уларда қон кетишига сабаб бўлади. Чўкмалар миқдори ошгани сайин, эмал ингичка бўлиб, тиш сезгир бўлиб, тезда ёмонлаша бошлайди. Бундан ташқари, бемор доимий равишда ёмон нафас билан дуч келади, танага зарарланган тиш орқали ташқи томондан кириб келган бактериялар юқади. Шунингдек, тиш­лар орқали бактерияларни ишғол қилиш натижасида келиб чиққан юрак-қон томир касалликлари ривожланиш эҳтимоли мавжуд.

Алишер ЧОРШАНБИЕВ,

шифокор